TLG 2042 009 :: ORIGENES :: In Jeremiam (homiliae 1–11)

ORIGENES Theol., Origenes Adamantius
(Alexandrinus Caesariensis: A.D. 2–3)

In Jeremiam (homiliae 1–11)

Source: Nautin, P. (ed.), Origène. Homélies sur Jérémie, vol. 1 [Sources chrétiennes 232] Paris: Cerf, 1976: 196–430.

Citation: Homily — section — (line)

1

t

〈Πότε ἤρξατο προφητεύειν Ἱερεμίας καὶ ἐπὶ τίνων προεφήτευσε βασιλέων καὶ ἑξῆς τίνα ἐρρέθη αὐτῷ
παρὰ κυρίου.
Ὁμιλία αʹ.〉

1

.

1

 Ὁ θεὸς εἰς ἀγαθοποιίαν πρόχειρός ἐστιν, εἰς δὲ τὸ κολά‐ σαι τοὺς ἀξίους κολάσεως μελλητής. Δυνάμενος γοῦν ἐπαγαγεῖν τὴν κόλασιν τοῖς ὑπ’ αὐτοῦ καταδικαζομένοις μετὰ σιωπῆς, μετὰ τοῦ μὴ προδιαμαρτύρασθαι, οὐδαμῶς
5τοῦτο ποιεῖ· ἀλλὰ κἂν καταδικάζῃ λέγει, τοῦ λέγειν αὐτῷ προκειμένου ἐπὶ τῷ ἐπιστρέψαι ἀπὸ τῆς καταδίκης τὸν καταδικασθησόμενον. Τούτων μὲν παραδείγματα ἔστιν ἀπὸ τῶν γραφῶν λαβεῖν πολλά, ὀλίγα δὲ 〈ἀρκεῖ〉 τὰ ἐπὶ τοῦ παρόντος ὑποπίπτοντα, ἵνα ἔλθωμεν καὶ ἐπὶ τὸν σκοπὸν
10τῶν προκειμένων ἀναγνωσμάτων. Οἱ Νινευῖται γὰρ ἁμαρ‐ τωλοὶ ἐγεγόνεισαν καὶ κατεδικάσθησαν ὑπὸ τοῦ θεοῦ· ‘ἔτι τρεῖς ἡμέραι καὶ ἔμελλε Νινευὴ κατασκάπτεσθαι‘· οὐκ ἠθέ‐ λησε σιωπῶν ὁ θεὸς καταδικάσαι αὐτήν, ἀλλὰ ‘διδοὺς αὐτοῖς τόπον μετανοίασ‘ καὶ ἐπιστροφῆς ἔπεμψεν Ἑβραῖον
15προφήτην, ἵνα εἰπόντος αὐτοῦ· «Ἔτι τρεῖς ἡμέραι καὶ
Νινευὴ καταστραφήσεται», οἱ καταδεδικασμένοι μὴ κατα‐ δικασθῶσιν, ἀλλὰ μετανοήσαντες τύχωσι τοῦ ἐλέους τοῦ θεοῦ. Οἱ ἐν Σοδόμοις καὶ Γομόρροις ἦσαν καταδεδικα‐ σμένοι, ὡς δῆλον ἐκ τῶν λόγων τοῦ Θεοῦ τῶν πρὸς τὸν196
20Ἀβραάμ· ἀλλ’ ὅμως τὰ αὐτῶν πεποιήκασιν οἱ ἄγγελοι, θέλοντες σῴζεσθαι τοὺς μὴ θέλοντας σῴζεσθαι, λέγοντες τῷ Λώτ· «Εἰσί τινές σοι ὧδε γαμβροὶ ἢ υἱοὶ ἢ θυγα‐ τέρες;» οὐκ ἀγνοοῦντες ὅτι οὐχ ἕπονται ἐκεῖνοι τῷ Λώτ, ἀλλὰ ποιοῦντες τὰ τῆς τοῦ πέμψαντος αὐτοὺς ‘χρηστό‐
25τητος καὶ φιλανθρωπίασ‘.

1

.

2

 Τὸ ὅμοιον εὑρήσετε καὶ ἐπὶ τῶν κατὰ τὸν Ἱερεμίαν. Ἀναγέγραπται ὁ χρόνος τῆς προφητείας αὐτοῦ, πότε ἤρξατο καὶ μέχρι πότε προεφήτευσεν· εἶτα ὁ ἐντυγχάνων, ἐὰν μὴ προσέχῃ τῇ ἀναγνώσει μηδὲ ἐξετάζῃ τὸ βούλημα τῶν
5γεγραμμένων ἀναγνωσμάτων, ἐρεῖ ὅτι ἱστορία ἐστὶν καὶ ἀνα‐ γέγραπται, πότε ἤρξατο προφητεύειν Ἱερεμίας καὶ μέχρι πόσου προφητεύσας χρόνου κατέληξε προφητεύων· τί οὖν πρὸς ἐμὲ αὕτη ἡ ἱστορία; ἀνέγνων, ἔμαθον ὅτι ἤρξατο προφη‐ τεύειν «ἐν ἡμέραις Ἰωσίου τοῦ υἱοῦ Ἀμὼς βασιλέως
10Ἰούδα ἕως ἔτους τρισκαιδεκάτου ἐν τῇ βασιλείᾳ αὐτοῦ»· εἶτα «ἐγένετο ἐν ταῖς ἡμέραις Ἰωακεὶμ υἱοῦ Ἰωσίου βασι‐ λέως Ἰούδα» προφητεύων «ἕως τῆς συντελείας τοῦ ἑνδεκάτου ἔτους Σεδεκίου υἱοῦ Ἰωσίου βασιλέως Ἰούδα», καὶ ἔμαθον ὅτι κατὰ τρεῖς βασιλεῖς ἡ προφητεία αὐτοῦ
15συνεξέτεινεν «ἕως τῆς αἰχμαλωσίας Ἱερουσαλὴμ ἐν τῷ πέμπτῳ μηνί»· τί οὖν διὰ τούτων διδασκόμεθα, ἐὰν προσέχωμεν τῇ ἀναγνώσει;

1

.

3

Κατεδίκασεν ὁ θεὸς τὴν Ἱερουσαλὴμ διὰ τὰ ἁμαρτήματα
αὐτῆς, καὶ ἦσαν κριθέντες εἰς αἰχμαλωσίαν ἐγκαταλειφθῆ‐ ναι· ὅμως ὁ φιλάνθρωπος θεὸς ἐνεστηκότος τοῦ καιροῦ πέμπει καὶ τοῦτον τὸν προφήτην ἀνωτέρω τρίτης βασι‐198
5λείας τῆς ἐπὶ τῆς αἰχμαλωσίας, ἵν’ οἱ βουλόμενοι κατα‐ νοήσαντες μετανοήσωσι διὰ τοὺς προφητικοὺς λόγους· ἐξαπέσταλκε προφήτην προφητεύειν καὶ ἐπὶ τοῦ δευτέ‐ ρου μετὰ τὸν πρῶτον βασιλέα καὶ ἐπὶ τοῦ τρίτου μέχρι τῶν χρόνων αὐτῆς τῆς αἰχμαλωσίας· ἐδίδου γὰρ ἀνοχὴν ὁ
10μακρόθυμος θεὸς καὶ πρὸ μιᾶς ἡμέρας, ὡς ἔστιν εἰπεῖν, τῆς αἰχμαλωσίας, προτρέπων μετανοεῖν τοὺς ἀκούοντας, ἵνα παύσηται τὰ τῆς αἰχμαλωσίας σκυθρωπά. Ὅθεν γέγραπται ὅτι ‘ἕως τῆς αἰχμαλωσίας Ἱερουσαλὴμ προεφήτευσεν Ἱερε‐ μίας ἕως τοῦ πέμπτου μηνόσ‘· ἤρξατο ἡ αἰχμαλωσία,
15καὶ ἔτι προεφήτευεν οἱονεὶ λέγων· αἰχμάλωτοι γεγόνατε, κἂν οὕτω μετανοήσατε· μετανοησάντων γὰρ ὑμῶν οὐ προκόψει τὰ τῆς αἰχμαλωσίας, ἀλλὰ τὸ ἔλεος τοῦ θεοῦ ἐπισταθήσεται ὑμῖν. Ἔχομεν οὖν χρήσιμον ἀπὸ τῆς ἀναγραφῆς ἐχούσης τοὺς χρό‐
20νους τῆς προφητείας, ὅτι προτρέπει κατὰ φιλανθρωπίαν ἑαυτοῦ ὁ θεὸς τοὺς ἀκούοντας μὴ παθεῖν τὰ τῆς αἰχμαλωσίας. Τοιαῦτα καὶ περὶ ἡμᾶς ἐστιν. Ἐὰν ἁμαρτάνωμεν, αἰχμά‐ λωτοι καὶ ἡμεῖς μέλλομεν γίνεσθαι· τὸ γὰρ «παραδοῦναι τὸν τοιοῦτον τῷ σατανᾷ» οὐδὲν διαφέρει τοῦ παραδοῦναι
25τοὺς ἀπὸ Ἱερουσαλὴμ τῷ Ναβουχοδονόσορ· ὡς γὰρ ἐκείνῳ παρεδίδοντο διὰ τὰς ἁμαρτίας, οὕτω τῷ σατανᾷ παραδιδόμεθα διὰ τὰς ἁμαρτίας ὄντι Ναβουχοδονόσορ, καὶ «οὓς παρέδωκα τῷ σατανᾷ, ἵνα παιδευθῶσι μὴ βλασφη‐ μεῖν» φησὶ περὶ ἄλλων ἁμαρτωλῶν ὁ ἀπόστολος.

1

.

4

Ὅρα οὖν πηλίκον κακόν ἐστι τὸ ἁμαρτάνειν, ἵνα ‘παρα‐
δοθῶσι τῷ σατανᾷ‘ αἰχμαλωτίζοντι τὰς ψυχὰς τῶν ἐγκατα‐ λειπομένων ὑπὸ θεοῦ, οὐκ ἀναιτίως δὲ οὐδὲ ἀκρίτως ἐγκα‐ ταλιπόντος θεοῦ, οὓς ἐγκατέλιπε· ἐπὰν γὰρ πέμψῃ τὸν ὑετὸν200
5ἐπὶ τὸν ἀμπελῶνα, ὁ δὲ ἀμπελὼν φέρῃ ἀντὶ ‘σταφυλῆσ‘ ‘ἀκάνθασ‘, ‘τί ποιήσει‘ ὁ θεὸς ἢ ‘ταῖς νεφέλαις ἐντελεῖται τοῦ μὴ βρέξαι ὑετὸν‘ ἐπὶ τὸν ἀμπελῶνα; Ἐπίκειται οὖν διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν καὶ ἡμῖν αἰχμα‐ λωσία καὶ μέλλομεν παραδίδοσθαι, ἐὰν μὴ μετανοῶμεν, τῷ
10Ναβουχοδονόσορ καὶ τοῖς Βαβυλωνίοις, ἵνα ἡμᾶς σπαράξω‐ σιν οἱ νοητοὶ Βαβυλώνιοι· ἐπικειμένων τούτων οἱ λόγοι τῶν προφητῶν, οἱ λόγοι τοῦ νόμου, οἱ λόγοι τῶν ἀποστόλων, οἱ λόγοι τοῦ κυρίου καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ λέγουσιν ἡμῖν περὶ μετανοίας, παρακαλοῦσιν ἡμᾶς εἰς
15ἐπιστροφήν· ἐὰν ἀκούσωμεν, πιστεύωμεν τῷ εἰρηκότι· «με‐ τανοήσω κἀγὼ περὶ πάντων τῶν κακῶν ὧν ἐλάλησα τοῦ ποιῆσαι αὐτοῖς».

1

.

5

 Ταῦτα μὲν εἰς τὸ προοίμιον· μετὰ δὲ τὸ προοίμιον γέγρα‐ πται ὅτι «ἐγένετο λόγος κυρίου πρὸς αὐτόν», δῆλον ὅτι τὸν Ἱερεμίαν. Τί δὲ λέγει ὁ λόγος τοῦ κυρίου πρὸς αὐτόν; Ἐξαίρετον παρὰ τὸ εἰρημένον πρὸς τοὺς λοιποὺς προφή‐
5τας. Τοῦτο γὰρ πρὸς οὐδένα εὕρομεν τῶν προφητῶν εἰρημέ‐ νον· Ἀβραὰμ προφήτης ἐχρημάτισεν ἐν τῷ «προφήτης ἐστὶ καὶ προσεύξεται περὶ σοῦ», καὶ οὐκ εἶπεν πρὸς αὐτὸν ὁ θεός· «Πρὸ τοῦ με πλάσαι σε ἐν κοιλίᾳ ἐπίσταμαί σε, καὶ πρὸ τοῦ σε ἐξελθεῖν ἐκ μήτρας ἡγίακά σε»,
10ἀλλὰ ὕστερόν ποτε ἡγιάσθη ὁ Ἀβραάμ, ὅτε ἐξῆλθεν ‘ἐκ τῆς γῆς αὐτοῦ καὶ ἐκ τῆς συγγενείας αὐτοῦ καὶ ἐκ τοῦ οἴκου
τοῦ πατρὸς αὐτοῦ‘· ἐξ ἐπαγγελίας γεγέννηται ὁ Ἰσαάκ, καὶ οὐχ εὕρομεν οὐδὲ πρὸς αὐτὸν τοῦτον λεγόμενον τὸν λόγον, καὶ τί με δεῖ καταλέγειν περὶ τῶν ἑξῆς;202
15 Ἱερεμίας ἐξαιρέτου ἔτυχε δωρεᾶς, τῆς «πρὸ τοῦ με πλάσαι σε ἐν κοιλίᾳ ἐπίσταμαί σε, καὶ πρὸ τοῦ σε ἐξελθεῖν

1

.

6

ἐκ μήτρας ἡγίακά σε». Οὐκ ἀγνοοῦμεν ὅτι ταῦτα ἀνα‐ φέρουσί τινες ὡς μείζονα Ἱερεμίου ἐπὶ τὸν σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν· καὶ ἰστέον ὅτι τὰ μὲν πολλὰ αὐτῷ συνᾴδει καὶ δύναται ἀναφέρεσθαι ἐπὶ τὸν σωτῆρα, ἃ παραθήσομαι,
5ὀλίγα δέ τινα τῶν εἰρημένων πρὸς τὸν Ἱερεμίαν θλίβει τὸν λόγον, οὐ δυνάμενα ὡς πρὸς τοὺς πολλοὺς ἐφαρμόσαι τῷ σωτῆρι. Τίνα οὖν ἐστι τὰ ἐφαρμόζοντα τῷ σωτῆρι; «Πρὸς πάντας οὓς ἐὰν ἐξαποστείλω σε πορεύσῃ, καὶ κατὰ πάντα ὅσα ἐὰν ἐντείλωμαί σοι λαλήσεις· μὴ φοβηθῇς ἀπὸ προσώπου
10αὐτῶν, ὅτι μετὰ σοῦ εἰμι τοῦ ἐξαιρεῖσθαί σε, λέγει κύριος»· οὔπω ταῦτα ἐναργῶς πρὸς τὸν σωτῆρα δόξει ἀναφέρεσθαι, τὰ ἑξῆς δὲ «καὶ ἐξέτεινε κύριος τὴν χεῖρα αὐτοῦ πρός με καὶ ἥψατο τοῦ στόματός μου, καὶ εἶπεν κύριος πρός με· ἰδοὺ δέδωκα τοὺς λόγους μου εἰς τὸ στόμα σου· ἰδοὺ
15καθέστακά σε σήμερον ἐπὶ ἔθνη καὶ βασιλείας, ἐκριζοῦν καὶ κατασκάπτειν». Ἱερεμίας ποῖα ἔθνη ἐξερρίζωσε, ποίας κατέστρεψε βασιλείας; γέγραπται γάρ· «Ἰδοὺ καθέστακά σε σήμερον ἐπὶ ἔθνη καὶ βασιλείας, ἐκριζοῦν καὶ κατα‐ σκάπτειν.» Ποίαν δὲ εἶχεν ἐξουσίαν ὁ Ἱερεμίας εἰς τὸ
20«ἀπολλύειν», ὅπερ εἴρηται ὡς πρὸς Ἱερεμίαν ἐν τῷ «καὶ ἀπολλύειν»; Τίνας δὲ τοσούτους ᾠκοδόμησεν Ἱερεμίας, ἵνα λέγηται «καὶ οἰκοδομεῖν»; Ἱερεμίας φησίν· «οὐκ ὠφέλησα, οὐδὲ ὠφέλησέ με οὐδείς»· πῶς οὖν δέδοται αὐτῷ τὸ «οἰκοδομεῖν καὶ καταφυτεύειν»; Πῶς ἐπὶ τὸν Ἱερε‐
25μίαν ἐφαρμόσει τὸ «καταφυτεύειν»; Ταῦτα ἐπὶ τὸν σωτῆρα ἀναφερόμενα οὐ θλίβει τὸν ἑρμηνεύοντα, ὅτι ὁ Ἱερεμίας ἐν τούτοις σύμβολον τοῦ σωτῆρός ἐστιν· τὰ δὲ
παρατεθησόμενα πάνυ θλίβει καὶ τὸν πάνυ συνετώτατον βουλόμενον δεῖξαι, πῶς καὶ ταῦτα δύναται ἁρμόζειν ἐπὶ204
30τὸν σωτῆρα· «Καὶ εἶπα· ὁ ὢν δέσποτα κύριε, ἰδοὺ οὐκ ἐπίσταμαι λαλεῖν»· ὅστις ἐστὶ ‘σοφία‘, ὅστις ἐστὶ ‘δύ‐ ναμις θεοῦ‘, ὃς ἤνεγκεν ἡμῖν ‘τὸ πλήρωμα τῆς θεότη‐ τος, ὃ κατῴκησεν ἐν αὐτῷ σωματικῶσ‘, πῶς οὖν δύναται ἁρμόζειν τὸ «οὐκ ἐπίσταμαι λαλεῖν» τῷ σωτῆρι;
35Ἀλλὰ καὶ τὸ «νεώτερος ἐγώ εἰμι» ἀπαγορεύεται πρὸς τὸν σωτῆρα, ὡς λέγοντα αὐτὸν οὐ καλῶς· εἰ γὰρ αὐτῷ λέγει ὁ κύριος· «Μὴ λέγε» τόδε, δῆλον ὅτι οὐ καλῶς λεγόμενον ἀπαγορεύει αὐτό. Οὐχ ἁρμόζει οὖν ταῦτα ἐπὶ τὸν σωτῆρα, ἐκεῖνα 〈δ’ οὐ〉
40δοκεῖ δυσωπεῖν ἐπὶ τὸν σωτῆρα· εἰπεῖν δὲ ὅτι ταῦτα μὲν ἐπὶ τὸν Ἱερεμίαν ἀναφέρεται, ἐκεῖνα δὲ ἐπὶ τὸν σωτῆρα, οὐ χαλεπόν. Ὁ μέντοι εὐγνώμων πάνυ θλιβήσεται ἐν τῷ τόπῳ, ὁρῶν ὅτι τὸ διακόψαι ἐν εἱρμῷ λόγων λόγους εἰρη‐ μένους εἴτε πρὸς τὸν Ἱερεμίαν εἴτε πρὸς τὸν σωτῆρα, καὶ
45λέγειν ταῦτα οὐ τῷ Χριστῷ ἀλλὰ τῷ Ἱερεμίᾳ ἁρμόζειν, καὶ ταῦτα, ἐπεὶ μείζονά ἐστιν Ἱερεμίου, οὐ τῷ Ἱερεμίᾳ ἀλλὰ τῷ Χριστῷ ἁρμόζειν, ἀγνωμόνων ἐστίν. Ὅλος οὖν ἐπὶ τὸν Ἱερεμίαν ἀναφερέσθω, καὶ ταῦτα τὰ δοκοῦντα

1

.

7

εἶναι μείζονα Ἱερεμίου ἑρμηνευέσθω. Πᾶς ὁ λαβὼν λό‐ γους ἀπὸ θεοῦ καὶ ἔχων τὴν χάριν τῶν οὐρανίων λόγων, ἔλαβεν αὐτοὺς ἐπὶ τῷ «ἔθνη καὶ βασιλείας ἐκριζοῦν καὶ κα‐ τασκάπτειν», ἀλλὰ «ἔθνη καὶ βασιλείας» ἐὰν λέγηται
5«ἐκριζοῦν» πᾶς ὁ λαβὼν λόγους ἀπὸ θεοῦ, μὴ σωμα‐ τικῶς μοι νόει τὰ ἔθνη καὶ τὰς βασιλείας, ἀλλὰ κατανοήσας τὰς ἀνθρωπίνας ψυχὰς βασιλευομένας ὑπὸ τῆς ἁμαρτίας
κατὰ τὸ εἰρημένον παρὰ τῷ ἀποστόλῳ· «Μὴ οὖν βασι‐ λευέτω ἡ ἁμαρτία ἐν τῷ θνητῷ ἡμῶν σώματι», βλέπων206
10δὲ καὶ τὰ πολλὰ εἴδη τῶν ἁμαρτημάτων, τροπολόγει καὶ τὰ ἔθνη καὶ τὰς βασιλείας, τὰ φαῦλα τὰ ἐν ταῖς ψυχαῖς τῶν ἀνθρώπων ὄντα, ἅτινα ἐκριζοῦται καὶ κατασκάπτεται ὑπὸ τῶν δεδομένων εἴτε Ἱερεμίᾳ εἴτε ᾡτινιοῦν λόγων τοῦ θεοῦ· καὶ δύναται καὶ τὰ πρῶτα, τὰ θλίβοντα ὡς πρὸς τὸν
15σωτῆρα, ἐφαρμόσαι τῷ Ἱερεμίᾳ καὶ τὰ δεύτερα τῷ εἰδότι τροπολογεῖν ἐφαρμόσαι τῷ Ἱερεμίᾳ. Ἐρεῖ μοί τις τῶν ἀκουόντων· γύμνασον καὶ τὸν ἄλλον λόγον καὶ ὅλα πειράθητι παραστῆσαι τὰ γεγραμμένα ἁρμό‐ ζοντα τῷ σωτῆρι· περὶ τῶν δευτέρων μὴ ἀγωνία· φαίνεται
20γὰρ ὅτι ὁ σωτὴρ ἐξερρίζωσε τὰς τοῦ διαβόλου βασιλείας καὶ τὰ ἔθνη κατέσκαψε τὸν ἐθνικὸν βίον καθελών· ἐνταῦθα, κατὰ τὸ δοκοῦν δύσφημον ὡς πρὸς τὸν σωτῆρα, γύμνασόν πως τὸν λόγον, πῶς δύναται λέγειν ὁ σωτήρ· «Οὐκ ἐπί‐ σταμαι λαλεῖν, ὅτι νεώτερος ἐγώ εἰμι» καὶ τὰ ἑξῆς.
25 Ὁρᾷς ὅτι ὁ λόγος στενοχωρεῖται· τὸν σωτῆρα οἴδαμεν κύριον, ζητοῦμεν κατὰ τὴν ἀξίαν τοῦ λόγου καὶ κατὰ τὴν ἀλήθειαν ταῦτα ἐπὶ τὸν σωτῆρα ἀναγαγεῖν, μάρτυρας δεῖ λαβεῖν τὰς γραφάς· ἀμάρτυροι γὰρ αἱ ἐπιβολαὶ ἡμῶν καὶ αἱ ἐξηγήσεις ἄπιστοί εἰσιν, 〈καὶ τὸ〉 «ἐπὶ στόματι δύο καὶ
30τριῶν μαρτύρων σταθήσεται πᾶν ῥῆμα» μᾶλλον ἁρμόζει ἐπὶ τῶν διηγήσεων ἢ ἐπὶ τῶν ἀνθρώπων, ἵνα στήσω τὰ ῥήματα τῆς ἑρμηνείας λαβὼν μάρτυρας δύο ἀπὸ καινῆς καὶ παλαιᾶς διαθήκης, λαβὼν μάρτυρας τρεῖς ἀπὸ εὐαγ‐ γελίου, ἀπὸ προφήτου, ἀπὸ ἀποστόλου· οὕτως γὰρ «στα‐
35θήσεται πᾶν ῥῆμα». Πῶς οὖν δυνάμεθα ταῦτα ἐπὶ τὸν
σωτῆρα ἀναγαγεῖν; Φέρε μάρτυρα παλαιὰν διαθήκην· «Διότι πρὶν ἢ γνῶναι τὸ παιδίον ἀγαθὸν ἢ κακόν, ἀπει‐ θεῖ πονηρίᾳ τοῦ ἐκλέξασθαι τὸ ἀγαθόν», καὶ ἄντικρυς ταῦτα περὶ τοῦ σωτῆρος ἐν τῷ Ἡσαΐᾳ λέλεκται· «Ἰδοὺ208
40ἡ παρθένος ἐν γαστρὶ ἕξει καὶ τέξεται υἱόν, καὶ καλέ‐ σουσι τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἐμμανουήλ», καὶ ἐκεῖ ἐπιφέρεται· «πρὶν ἢ γνῶναι τὸ παιδίον»· εἰ δὲ καὶ ἀπὸ τοῦ εὐαγγε‐ λίου δεῖ λαμβάνειν παράδειγμα, Ἰησοῦς οὐκ ἀνὴρ γενόμε‐ νος, ἀλλ’ ἔτι παιδίον ὤν, ἐπεὶ «ἐκένωσεν ἑαυτόν»,
45«προέκοπτεν»—οὐδεὶς γὰρ προκόπτει τετελειωμένος, ἀλλὰ προκόπτει δεόμενος προκοπῆς· —οὐκοῦν προέκοπτεν «ἡλικίᾳ», προέκοπτε «σοφίᾳ», προέκοπτε «χάριτι παρὰ θεῷ καὶ ἀνθρώποις»· εἰ γὰρ «ἐκένωσεν ἑαυτὸν» κατα‐ βαίνων ἐνταῦθα, καὶ κενώσας ἑαυτὸν ἐλάμβανε πάλιν

1

.

7

(50)

ταῦτα ἀφ’ ὧν «ἐκένωσεν ἑαυτὸν» ἑκὼν κενώσας ἑαυτόν, τί ἄτοπον αὐτὸν καὶ προκεκοφέναι «σοφίᾳ καὶ ἡλικίᾳ καὶ χάριτι παρὰ θεῷ καὶ ἀνθρώποις» καὶ ἀληθεύεσθαι περὶ αὐτοῦ τὸ ‘πρὶν ἢ γνῶναι αὐτὸν καλὸν ἢ πονηρὸν ἐκλέξεται τὸ ἀγαθὸν καὶ ἀπειθεῖ πονηρίᾳ‘ 〈καὶ ἃ〉 παρεθέμην ἀπὸ
55τοῦ Ἡσαΐου;

1

.

8

 Ἀλλ’ ἐρεῖ τις· εἰ καὶ δύνασαι ἐπὶ τὸν σωτῆρα ἀναγα‐ γεῖν τὸ ‘οὐκ οἶδεν‘, καὶ δύνασαι λέγειν ἐπὶ τὸν σωτῆρα τὸ τοιοῦτο καὶ ‘παιδίον‘ αὐτὸν λαμβάνειν, οὐ προσκόπτει σοι ταῦτα λέγειν περὶ τοῦ ‘μονογενοῦσ‘, περὶ τοῦ ‘πρω‐
5τοτόκου πάσης κτίσεωσ‘, περὶ τοῦ πρὶν συλλήψεως
εὐαγγελισθέντος κατὰ τὸ «πνεῦμα ἅγιον ἐπελεύσεται ἐπὶ σέ, καὶ δύναμις ὑψίστου ἐπισκιάσει σοι»; καὶ λέγει· «οὐκ ἐπίσταμαι λαλεῖν»; Ὅρα εἰ δύνασαί τι ἀξιόλογον καὶ μέγα περὶ τὸν σωτῆρα ἐν τῷ τόπῳ ἰδεῖν, ὅτι τινὰ μὴ ἐπι‐210
10στάμενος, μείζων ἐστὶ μὴ ἐπιστάμενος ἢ ἐπιστάμενος αὐτά, καὶ χρῶμαι αὐτοῦ τῇ φωνῇ μαρτυροῦντος, ὅτι τινὰ οὐκ ἐπίσταται. Λέγει γοῦν τοῖς φάσκουσιν αὐτῷ· Οὐ τῷ ὀνόματί σου «ἐφάγομεν», καὶ τῷ ὀνόματί σου «ἐπίο‐ μεν», καὶ «τῷ ὀνόματί σου δαιμόνια ἐξεβάλομεν» καὶ
15«δυνάμεις πολλὰς ἐποιήσαμεν»; «Ἀποχωρεῖτε ἀπ’ ἐμοῦ, οὐδέποτε ἔγνων ὑμᾶς.» Ἆρα τὸ «οὐδέποτε ἔγνων ὑμᾶς» ἐκεῖ λεγόμενον ὑπὸ τοῦ σωτῆρος ἐλάττονα τὴν δύναμιν αὐτοῦ παρίστησιν ἢ μείζονα καὶ θαυμασιωτέραν, διότι τοὺς χείρονας καὶ τοὺς ἀπολλυμένους οὐκ ἔγνω;
20ἔγνω γὰρ τὰ διαφέροντα καὶ κρείττονα, καὶ «ἔγνω κύριος τοὺς ὄντας αὐτοῦ», καὶ «εἴ τις ἀγνοεῖ, ἀγνοεῖται». Οὐκοῦν ὁ ἁμαρτωλὸς ἀγνοεῖται ὑπὸ τοῦ θεοῦ. Ἐρεῖ μοί τις τῶν ἀκροατῶν· ἔδειξας ὅτι οὐκ οἶδε τοὺς ἁμαρτωλούς, ἔδειξας ὅτι οὐκ οἶδε ‘τοὺς ἐργαζομένους τὴν ἀνομίαν‘·
25οὐ γὰρ ἄξιοί εἰσι τῆς γνώσεως αὐτοῦ· πῶς γὰρ παραστή‐ σεις μέγα καὶ ἔνδοξον εἶναι τὸ «οὐκ ἐπίσταμαι λαλεῖν» λεγόμενον ὑπὸ τοῦ σωτῆρος; Τὸ λαλεῖν ἀνθρώπινόν ἐστι, τὸ λαλεῖν διαλέκτῳ χρήσασθαί ἐστιν, ὥστε εἰπεῖν Ἑβραίων,
φέρε εἰπεῖν, φωνὴν ἢ Ἑλλήνων 〈ἢ ἄλλων〉 τινῶν. Ἐὰν212
30ἀναβῇς ἐπὶ τὸν σωτῆρα καὶ εἰδῇς αὐτὸν λόγον «ἐν ἀρχῇ πρὸς τὸν θεόν», ὄψει ὅτι οὐκ ἐπίσταται λαλεῖν ἀνθρω‐ πίνου ὄντος τοῦ λαλεῖν, ἀλλ’ ἐπεί ἐστι μεῖζον ὃ ἐπίσταται τοῦ λαλεῖν· ἐὰν δὲ καὶ ἀγγέλων γλώσσας συγκρίνῃς ἀνθρώ‐ πων γλώσσαις, καὶ εἰδῇς ὅτι οὗτος μείζων ἐστὶ καὶ ἀγγέλων,
35ὡς ἐμαρτύρησεν ἐν τῇ πρὸς Ἑβραίους ὁ ἀπόστολος ἐπι‐ στολῇ, ἐρεῖς ὅτι καὶ τῆς ἀγγέλων γλώσσης μείζων ἦν, ὅτε ‘θεὸς ἦν λόγος πρὸς τὸν πατέρα‘. Μανθάνει οὖν καὶ οἱονεὶ ἀναλαμβάνει ἐπιστήμην οὐ μεγάλων, ἀλλ’ ὑπο‐ δεεστέρων καὶ μικροτέρων· καὶ ὥσπερ μανθάνω βια‐
40ζόμενος ἐμαυτὸν ψελλίζειν, ὅτε παιδίοις διαλέγομαι—οὐ γὰρ ἐπιστάμενος παιδιστί, ἵν’ οὕτως εἴπω, λαλεῖν, βιάζο‐ μαι τέλειος ὢν διαλέγεσθαι παιδίοις—, τὸν αὐτὸν τρόπον καὶ ὁ σωτήρ, ὢν μὲν «ἐν τῷ πατρὶ» καὶ ἐν τῇ μεγαλειό‐ τητι τῆς δόξης τοῦ θεοῦ τυγχάνων, οὐ λαλεῖ ἀνθρώπινα,
45οὐκ οἶδε φθέγγεσθαι τοῖς κάτω, ὅτε δὲ ἔρχεται εἰς σῶμα ἀνθρώπινον, λέγει κατὰ τὰς ἀρχάς· «Οὐκ ἐπίσταμαι λαλεῖν, ὅτι νεώτερος ἐγώ εἰμι», νεώτερος δὲ διὰ τὴν γένεσιν τὴν σωματικήν, πρεσβύτερος δὲ κατὰ τὸ «πρωτότοκος πάσης κτίσεως», νεώτερος, ὅτι «ἐπὶ συντελείᾳ τῶν αἰώνων»

1

.

8

(50)

ἦλθεν 〈καὶ〉 ὕστερον τῷ βίῳ ἐπιδεδήμηκε. Λέγει οὖν τὸ «οὐκ ἐπίσταμαι λαλεῖν», οἶδά τινα μεί‐ ζονα τοῦ λαλεῖν, οἶδά τινα μείζονα τοῦ φθόγγου τούτου τοῦ ἀνθρωπίνου· θέλεις με λαλεῖν ἀνθρώποις; οὔπω διάλεκτον ἀνθρωπίνην ἀνείληφα, ἔχω διάλεκτον σοῦ, τοῦ θεοῦ, λόγος
55εἰμὶ σοῦ, τοῦ θεοῦ, σοὶ οἶδα προσδιαλέγεσθαι, ἀνθρώποις

1

.

9

«οὐκ ἐπίσταμαι λαλεῖν», «νεώτερός εἰμι». 〈«Μὴ λέγε ὅτι νεώτερος ἐγώ εἰμι,〉 ὅτι πρὸς πάντας οὓς ἐὰν
ἐξαποστείλω σε πορεύσῃ»· οὕτως ‘ἐκτείνει τὴν χεῖρα, ἅπτεται τοῦ στόματος αὐτοῦ, δίδωσιν αὐτῷ λόγους, καὶ214
5δίδωσιν αὐτῷ λόγους διὰ τὰς βασιλείας, ἵν’ ἐκριζώσῃ‘· οὐ χρείαν δὲ εἶχεν ἐκριζούντων λόγων, ὅτε ἦν «ἐν 〈τῷ〉 πα‐ τρί», οὐ χρείαν εἶχε κατασκαπτόντων λόγων καὶ καθαι‐ ρούντων τὰ χείρονα· οὐδὲν γὰρ ἦν ἄξιον κατασκαφῆς ἐκεῖ, οὐδὲν ἦν ἄξιον ἐκριζώσεως.
10 Μέγα οὖν ἐστιν, ὡς τὸ ‘οὐκ οἶδα ὑμᾶς, ὅτι ἐργάται ἐστὲ ἀνομίασ‘, οὕτως ὑπὸ τοῦ σωτῆρος λεγόμενον διὰ τὸ ὑπερβάλλον μέγεθος τῆς δόξης αὐτοῦ, ἴσον δυνάμενον τῷ οὐκ ἐπίσταμαι λαλεῖν ἀνθρώπινα τὸ «οὐκ ἐπίσταμαι

1

.

10

λαλεῖν»· εἴτε δὲ πρὸς τὸν Ἱερεμίαν εἴτε πρὸς τὸν σωτῆρα λέγεται· «Πρὸ τοῦ με πλάσαι σε ἐν κοιλίᾳ ἐπίσταμαί σε», ἀναγνοὺς τὴν Γένεσιν καὶ τηρήσας τὰ εἰρημένα περὶ τῆς κτίσεως τοῦ κόσμου εὑρήσεις, ὅτι ἡ γραφὴ πάνυ
5διαλεκτικώτατα οὐκ εἶπεν ὅτι πρὸ τοῦ με ποιῆσαί σε ἐν κοιλίᾳ ἐπίσταμαί σε· ὅτε μὲν γὰρ ὁ «κατ’ εἰκόνα» ἐκτί‐ ζετο, «εἶπεν ὁ θεός· ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα καὶ ὁμοίωσιν ἡμετέραν», οὐκ εἶπεν· πλάσωμεν, ὅτε δὲ ἔλαβε «χοῦν ἀπὸ τῆς γῆς», οὐ πεποίηκε τὸν ἄνθρωπον,
10ἀλλ’ «ἔπλασε τὸν ἄνθρωπον» καὶ ‘ἔθετο ἐν τῷ παρα‐ δείσῳ τὸν ἄνθρωπον ὃν ἔπλασεν, ἐργάζεσθαι αὐτὸν καὶ φυλάσσειν‘. Εἰ δύνασαι, ὅρα διαφορὰν ποιήσεως 〈καὶ πλά‐ σεωσ〉 ὅτι ὁ λέγων κύριος εἴτε πρὸς τὸν Ἱερεμίαν εἴτε πρὸς τὸν σωτῆρα οὐκ εἶπεν· πρὸ τοῦ με ποιῆσαί σε ἐν
15κοιλίᾳ ἐπίσταμαί σε· τὸ γὰρ ποιούμενον οὐκ ἐν κοιλίᾳ γίγνεται, ἀλλὰ τὸ πλασσόμενον ἀπὸ τοῦ χοῦ τῆς γῆς τοῦτο ἐν κοιλίᾳ κτίζεται. «Πρὸ τοῦ με πλάσαι σε ἐν κοιλίᾳ ἐπίσταμαί σε.» Εἰ πάντας ἠπίστατο ὁ κύριος—λεκτέον γὰρ πρὸς τὸ216
20〈τοιοῦτον τὸ〉 «οὐκ ἐπίσταμαι λαλεῖν»—, οὐκ ἂν ὡς ἐξαίρετον ἔλεγε τῷ Ἱερεμίᾳ τὸ καὶ «ἐπίσταμαί σε». Οὐκοῦν τοὺς διαφέροντας ἐπίσταται ὁ θεός, τοὺς ἀξίους τῆς γνώσεως αὐτοῦ ἐπίσταται ὁ θεός, καὶ «ἔγνω κύριος τοὺς ὄντας αὐτοῦ», τοὺς δὲ ἀναξίους οὐκ ἐπίστα‐
25ται ὁ θεός, ὡς οὐδὲ ὁ σωτὴρ λέγων· «Οὐδέποτε ἔγνων ὑμᾶς». Ἡμεῖς ἄνθρωποι ὄντες, ὅσον προκόπτομεν, κρίνομέν τινα ἄξια ὄντα τοῦ ἐπίστασθαι ἡμᾶς αὐτά· καί τινα οὐδὲ ἀκούειν θέλομεν, ἵνα μὴ αὐτὰ ἐπιστώμεθα μηδὲ εἰδῶμεν, τινὰ δὲ θέλομεν ἐπίστασθαι. Τί δέ; ὁ τῶν ὅλων
30θεὸς θέλει ἐπίστασθαι τὸν Φαραώ, θέλει ἐπίστασθαι τοὺς Αἰγυπτίους, οὐκ εἰσὶ δὲ ἄξιοι τῆς ἐπιστήμης τοῦ θεοῦ· Μωσῆς δὲ ἄξιος, καὶ ἕκαστος τῶν προφητῶν τηλικοῦτος. Πολλά σε δεῖ κατορθῶσαι, ἵνα ὁ θεὸς ἄρξηταί σε ἐπίστα‐ σθαι· τὸν μὲν γὰρ Ἱερεμίαν ‘πρὸ τοῦ πλάσαι ἐν κοιλίᾳ‘
35ἠπίστατο, ἄλλον δὲ ἄρχεται ἐπίστασθαι τριάκοντα ἔτη
γεγονότα, τεσσαράκοντα ἔτη γεγονότα. Λόγοι εἰσὶν ἀπόρρητοι, περὶ μὲν οὖν τοῦ σωτῆρος οὐ ζητούμενοι, περὶ δὲ τοῦ Ἱερεμίου ‘τοῖς ὦτα ἔχουσιν‘218

1

.

11

ἐπιστάσεως δεόμενοι. Πῶς λέγει· «Πρὸ τοῦ με πλάσαι σε ἐν κοιλίᾳ ἐπίσταμαί σε, καὶ πρὸ τοῦ σε ἐξελθεῖν ἐκ μήτρας ἡγίακά σε»; Ὁ θεὸς ἑαυτῷ ἁγιάζει τινάς· τοῦτον οὐ περιέμεινεν, ἵνα ἐλθόντα εἰς γένεσιν ἁγιάσῃ,
5ἀλλὰ πρὶν ἐξελθεῖν ἐκ μήτρας ἤδη ἡγίασεν. Ἐὰν ἐπὶ τὸν σωτῆρα ἀναφέρῃς, οὐ χαλεπὸν εἰπεῖν, ὅτι πρὶν ἐξελθεῖν ἐκ μήτρας ἡγίασται· ἐπὶ τὸν σωτῆρα ἐὰν ἀναφέρῃς, οὐ μόνον πρὶν ἐξελθεῖν ἡγίασται, ἀλλὰ καὶ ἔτι πρότερον ἡγίασται· οὗτος δὲ ὁ Ἱερεμίας πρὶν ἐξελθεῖν ἐκ μήτρας
10ἡγίασται.

1

.

12

 «Προφήτην εἰς ἔθνη τέθεικά σε.» Ἐπὶ τοῦ Ἱερεμίου ἐὰν ἀναζητήσῃς τὸ «προφήτην εἰς ἔθνη τέθεικά σε», τήρησον ἐν τοῖς ἑξῆς, ὅτι κελεύεται προφητεῦσαι ‘ἐπὶ πάντα τὰ ἔθνη‘, καὶ ἔστι προγραφή· ‘Ἃ προεφήτευσεν
5Ἱερεμίας ἐπὶ πάντα τὰ ἔθνη‘ τῇ «Αἰλὰμ», «τῇ Δα‐ μασκῷ», «τῇ Μωάβ», καὶ ἔχομεν, ὅτι ‘προεφή‐ τευσεν ἐπὶ πάντα τὰ ἔθνη‘, ὡς πρὸς τὸ ῥητὸν ὅτι «προ‐ φήτην εἰς ἔθνη τέθεικά σε» πρὸς ἐκεῖνον· ἐὰν δὲ πρὸς ἀναγωγήν, ἐὰν μὲν ἐπὶ τοῦ Ἱερεμίου, προειρήκαμεν, ἐὰν
10δὲ ἐπὶ τοῦ σωτῆρος, τί δεῖ καὶ λέγειν; Οὗτος ἀληθῶς ‘ἐπὶ πάντα τὰ ἔθνη προεφήτευσεν‘· ἔστι γὰρ ὥσπερ ἄλλα μυρία οὕτως καὶ προφήτης· ὥς ἐστιν «ἀρχιερεύς», ὥς ἐστι σωτήρ, ὥς ἐστιν ἰατρός, οὕτως καὶ προφήτης. Μωσῆς γοῦν
προφητεύων περὶ αὐτοῦ οὐχὶ προφήτην μόνον, ἀλλὰ καὶ220
15ἐξαιρέτως εἶπεν εἰπών· «Προφήτην ἐκ τῶν ἀδελφῶν 〈ὑμῶν〉 ἀναστήσει ὑμῖν κύριος ὁ θεὸς ὡς ἐμέ, αὐτοῦ ἀκούσετε. Καὶ ἔσται, ὃς ἂν μὴ ἀκούσῃ τοῦ προφήτου ἐκείνου ἐξολο‐ θρευθήσεται ἐκ τοῦ λαοῦ αὐτοῦ.» Οὗτος οὖν ἐστιν ὁ καὶ προφήτης «εἰς ἔθνη» τεθειμένος καὶ ἔλαβε ‘χάριν‘ ἀπὸ
20θεοῦ ‘ἐκχυθεῖσαν ἐν τοῖς χείλεσιν αὐτοῦ‘, ἵνα μὴ μόνον, ὅτε παρῆν τῷ σώματι, ἀλλὰ καὶ νῦν, ὅτε πάρεστι δυνάμει καὶ τῷ πνεύματι, προφητεύῃ ‘ἐπὶ πάντα τὰ ἔθνη‘, ὥστε ἀπὸ πάντων τῶν ἐθνῶν ἀνύειν αὐτοῦ τὴν προφητείαν καὶ ἕλκειν ἀνθρώπους ἐπὶ σωτηρίαν.

1

.

13

 «Καὶ εἶπα· ὁ ὢν δέσποτα κύριε, ἰδοὺ οὐκ ἐπίσταμαι λαλεῖν, ὅτι νεώτερος ἐγώ εἰμι. Καὶ εἶπε κύριος πρός με· μὴ λέγε ὅτι νεώτερος ἐγώ εἰμι, ὅτι πρὸς πάντας οὓς 〈ἐὰν〉 ἐξαποστείλω σε πορεύσῃ.» Πολλάκις εἴπομεν, ὅτι ἔστι
5κατὰ τὸν ἔσω ἄνθρωπον εἶναι παιδίον, κἂν ἐν γεροντικῇ τις ᾖ ἡλικίᾳ σώματος· ἔστι δέ ποτε κατὰ τὸν ἔξω ἄνθρωπον
εἶναι παιδίον, κατὰ δὲ τὸν ἔσω ἄνδρα. Τοιοῦτος ἦν ὁ Ἱερε‐ μίας, ἤδη ἔχων τὴν χάριν ἀπὸ θεοῦ ἔτι ὢν ἐν τῇ τοῦ παι‐ δίου ἡλικίᾳ κατὰ τὸ σῶμα· διό φησιν αὐτῷ ὁ κύριος·222
10«Μὴ λέγε ὅτι νεώτερος ἐγώ εἰμι», σημεῖον δὲ τοῦ μὴ εἶναι αὐτὸν νεώτερον, ἀλλ’ «ἄνδρα τέλειον», τὸ «πρὸς πάντας οὓς ἐὰν ἐξαποστείλω σε πορεύσῃ, καὶ κατὰ πάντα ὅσα ἐὰν ἐντείλωμαί σοι λαλήσεις· μὴ φοβηθῇς ἀπὸ προσώ‐ που αὐτῶν». Οἶδεν ὁ τοῦ θεοῦ λόγος ὅτι οἱ πρεσβεύοντες
15τὸν λόγον κινδυνεύουσιν ἐν τοῖς ἀκούουσιν· ἐλεγχόμενοι γὰρ μισοῦσιν αὐτούς, ἐπιπλησσόμενοι διώκουσι. Πᾶν ὁτιοῦν πάσχουσιν οἱ προφῆται· «Οὐκ ἔστι προφήτης ἄτιμος εἰ μὴ ἐν τῇ ἰδίᾳ πατρίδι καὶ τῇ οἰκίᾳ αὐτοῦ», 〈οὗ〉 καὶ πρώην ἐμνημονεύομεν.
20 Οἶδεν οὖν ὁ θεὸς πέμπων τὸν προφήτην, ὅσους κινδύνους ἀναδέξεται, καὶ λέγει αὐτῷ· «Μὴ φοβηθῇς ἀπὸ προσώπου αὐτῶν, ὅτι μετὰ σοῦ εἰμι τοῦ ἐξαιρεῖσθαί σε, λέγει κύριος.» Ἃ πέπονθεν Ἱερεμίας, ἀναγέγραπται· εἰς λάκκον βορ‐ βόρου βέβληται, ἔμεινεν ἐκεῖ ‘ἕνα ἄρτον ἐσθίων τῆς
25ἡμέρασ‘ καὶ ὕδωρ μόνον πίνων, καὶ ἄλλα δὲ μυρία ἃ πέπονθεν ἡ προφητεία αὐτοῦ δεδήλωκεν. «Τίνα τῶν προφητῶν οὐκ ἐδίωξαν οἱ πατέρες ὑμῶν;» εἴρηται πρὸς τοὺς Ἰουδαίους, καὶ ἀναγκαῖόν ἐστι ‘τοὺς θέλοντας ζῆν εὐσεβῶς ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ πάντως ὑπὸ δυνάμεων ἀντι‐
30κειμένων δι’ ὧν εὑρίσκουσι σκευῶν διώκεσθαι‘. Διὰ
τοῦτο μὴ ξενιζόμενοι οἱ διωκόμενοι πάντα πραττέτωσαν, μόνον εὐχόμενοι, ἵνα ἀδίκως διώκωνται καὶ μὴ δικαίως, μὴ δι’ ἀδικίαν, μὴ δι’ ἁμαρτίαν, μὴ διὰ πλεονεξίαν· ἐὰν δὲ διώκηται ποτέ τις διὰ δικαιοσύνην, καὶ ἀκουέτω224
35τοῦ «μακάριοί ἐστε ὅταν ὀνειδίζωσιν ὑμᾶς καὶ διώκωσι καὶ εἴπωσι πᾶν πονηρὸν ῥῆμα καθ’ ὑμῶν ψευδόμενοι ἕνεκεν ἐμοῦ· χαίρετε καὶ ἀγαλλιᾶσθε, ὅτι ὁ μισθὸς ὑμῶν πολὺς ἐν τοῖς οὐρανοῖς· οὕτως γὰρ ἐδίωξαν τοὺς προφήτας τοὺς πρὸ ὑμῶν».

1

.

14

 «Ὅτι μετὰ σοῦ εἰμι τοῦ ἐξαιρεῖσθαί σε, λέγει κύριος. Καὶ ἐξέτεινε κύριος τὴν χεῖρα αὐτοῦ πρός με, καὶ ἥψατο τοῦ στόματός μου, καὶ εἶπε κύριος πρός με.» Τήρει διαφορὰς Ἱερεμίου καὶ Ἡσαΐου· ὁ Ἡσαΐας φησίν· «Ἀκάθαρτα
5χείλη ἔχων ἐν μέσῳ λαοῦ ἀκάθαρτα χείλη ἔχοντος ἐγὼ οἰκῶ, καὶ τὸν βασιλέα κύριον σαβαὼθ εἶδον τοῖς ὀφθαλ‐ μοῖς μου», καὶ ἐπεὶ ἐξωμολογήσατο οὐκ ἔχων ἔργα ἀκάθαρτα, ἀλλὰ μόνον ῥημάτια—μέχρι γὰρ τούτου ἁμαρ‐ τωλὸς ἦν, —οὐκ «ἐξέτεινε κύριος τὴν χεῖρα αὐτοῦ», τὸ δὲ
10‘ἓν τῶν Σεραφὶμ ἥψατο τῇ χειρὶ αὐτοῦ τῶν χειλέων αὐτοῦ, καὶ εἶπεν· ἰδοὺ ἀφῄρηκα τὰς ἀνομίας σου‘· ἐπεὶ δὲ οὗτος ἡγιάσθη «ἐκ μήτρας», οὐ ‘λαβὶσ‘ αὐτῷ πέμπεται οὐδὲ ‘ἀπὸ τοῦ θυσιαστηρίου ἄνθραξ‘, —οὐκ εἶχεν οὐδὲν ἄξιον τοῦ πυρός, —ἀλλ’ αὐτὴ ἡ χεὶρ τοῦ κυρίου
15ἥψατο αὐτοῦ. Διὸ λέγει· «Ἐξέτεινε κύριος τὴν χεῖρα αὐτοῦ πρός με καὶ ἥψατο τοῦ στόματός μου, καὶ εἶπεν κύριος πρός με· ἰδοὺ δέδωκα τοὺς λόγους μου εἰς τὸ στόμα σου· ἰδοὺ καθέστακά σε σήμερον ἐπὶ ἔθνη καὶ βασιλείας, ἐκριζοῦν.» Τίς οὕτως
20μακάριός ἐστιν ὡς τὰς βασιλείας πολλὰς οὔσας, ἃς δείκνυ‐ σιν ὁ διάβολος, βασιλείας οὔσας δυνάμεων ἀντικειμένων, βασιλείας κατὰ τὰς ἁμαρτίας, «ἐκριζοῦν» τοῖς διδομένοις
ὑπὸ τοῦ θεοῦ λόγοις; γέγραπται γάρ· «Ἰδοὺ δέδωκα τοὺς λόγους μου εἰς τὸ στόμα σου· ἰδοὺ καθέστακά σε226
25σήμερον ἐπὶ ἔθνη καὶ βασιλείας, 〈ἐκριζοῦν〉.» Ὥσπερ δὲ βασιλεῖαί εἰσιν, οὕτως καὶ ἔθνη· οἷον βασιλεία ἐστὶ τῆς πορνείας, ἔθνη τῆς πορνείας ἑκάστη πορνεία· μία βασιλεία ἐστὶν αὐτὸ 〈τὸ〉 γενικὸν ἁμάρτημα τῆς πλεονεξίας καὶ τῆς ἀποστερήσεως, καὶ εἰσὶ πολλαὶ βασιλεῖαι ἐν τοῖς πολλὰ
30εἴδη ἔχουσιν ἁμαρτημάτων, εἶτα καθ’ ἕκαστον τῶν ἁμαρτω‐ λῶν νόει μοι τὰ ἔθνη τὰ ὑπὸ τὴν βασιλείαν, ὡς εἰπεῖν, ὅτι ὁ δεῖνα ἔχει ἔθνη πολλὰ τῆς βασιλείας τῆς κατὰ τὴν πορνείαν, ὁ δεῖνα ἔχει ἔθνη πολλὰ τῆς βασιλείας τῆς κατὰ τὴν ἀπο‐ στέρησιν, τῆς κατὰ τὴν καταλαλιάν, τῆς κατὰ τὴν ὀργήν.
35Ἔργον ἐστὶ τῶν λόγων τοῦ θεοῦ ἐπὶ «ἔθνη καὶ βασιλείας» ἐξαποσταλέντων «ἐκριζοῦν καὶ κατασκάπτειν», ἐκριζοῦν τίνα; Ἐδίδαξεν ὁ σωτὴρ λέγων· «Πᾶσα φυτεία ἣν οὐκ ἐφύτευσεν ὁ πατήρ μου ὁ οὐράνιος ἐκριζωθήσεται.» Ἔστι τινὰ ἔνδον 〈ἐν〉 ταῖς ψυχαῖς, ἃ «οὐκ ἐφύτευσεν ὁ πατὴρ
40ὁ οὐράνιος»· πάντες γὰρ οἱ «διαλογισμοὶ οἱ πονηροί, φόνοι, μοιχεῖαι, 〈πορνεῖαι〉, κλοπαί, ψευδομαρτυρίαι, βλα‐ σφημίαι», φυτεῖαί εἰσι πεφυτευμέναι οὐχ ὑπὸ τοῦ οὐρανίου πατρός· εἰ θέλεις δὲ ἰδεῖν, τίνος εἰσὶ φυτεῖαι οἱ τοιοῦτοι διαλογισμοί, ἄκουε ὅτι ὁ «ἐχθρὸς ἄνθρωπος τοῦτο ἐποίη‐
45σεν», ὁ ἐπισπείρας τὰ «ζιζάνια 〈ἀνὰ〉 μέσον τοῦ σίτου». Ἐφέστηκεν οὖν ὁ θεὸς ἔχων τὰ σπέρματα, καὶ ὁ διάβο‐ λος· ἐὰν διδῶμεν «τόπον τῷ διαβόλῳ», «ὁ ἐχθρὸς» ἐπισπείρει ‘φυτείαν, ἣν οὐκ ἐφύτευσεν ὁ πατὴρ ὁ οὐρά‐ νιοσ‘, πάντως ‘ἐκριζωθησομένην‘· ἐὰν μὴ διδῶμεν «τόπον

1

.

14

(50)

τῷ διαβόλῳ», ἀλλὰ διδῶμεν τόπον τῷ θεῷ, χαίρων ὁ θεὸς σπείρει τὰ σπέρματα αὐτοῦ ἐπὶ τὸ ἡγεμονικὸν ἡμῶν.
Μὴ νόμιζε τοίνυν τὸν Ἱερεμίαν σκυθρωπόν τι εἰληφέναι δῶρον ἀπὸ τοῦ θεοῦ, ὅτι καθίσταται «ἐπὶ ἔθνη καὶ ἐπὶ βασιλείας, ἐκριζοῦν»· ἀγαθὸς ὁ θεός ἐστι διὰ τῶν λόγων228
55ἐκριζῶν τὰ φαῦλα, τὰς ἐχθρὰς βασιλείας τῶν οὐρανῶν τῇ βα‐ σιλείᾳ, τὰ πολεμικὰ ἔθνη τῷ ἔθνει τῷ τοῦ θεοῦ.

1

.

15

 «Ἐκριζοῦν καὶ κατασκάπτειν.» Ἔστι τις οἰκοδομὴ 〈τοῦ〉 διαβόλου, ἔστι τις οἰκοδομὴ τοῦ θεοῦ· ἡ «ἐπὶ τὴν ἄμμον» οἰκοδομὴ τοῦ διαβόλου ἐστίν, ἐπ’ οὐδενὶ γὰρ ἐστήρικται ἑδραίῳ καὶ βεβαίῳ καὶ ἡνωμένῳ· ἡ δὲ οἰκοδομὴ
5ἡ «ἐπὶ τὴν πέτραν» τοῦ θεοῦ ἐστιν. Ὅρα τί λέγεται τοῖς τοῦ θεοῦ· «Θεοῦ γεώργιον, θεοῦ οἰκοδομή ἐστε.» Οἱ λόγοι τοίνυν τοῦ θεοῦ «ἐπὶ ἔθνη καὶ βασιλείας» εἰσίν, «ἐκριζοῦν καὶ κατασκάπτειν καὶ ἀπολλύειν». Ἐὰν ἐκριζωθῇ μέν, μὴ ἀπόληται δὲ τὸ ἐκριζωθέν, 〈ἔστι τὸ ἐκρι‐
10ζωθέν〉· ἐὰν κατασκαφῇ μέν, οἱ λίθοι δὲ τῆς κατασκαφῆς μὴ ἀπόλωνται, ἔστι τὸ κατασκαφέν· ἔργον οὖν ἐστι τῆς ἀγαθότητος τοῦ θεοῦ μετὰ τὸ ἐκριζῶσαι ἀπολέσαι τὸ ἐξερριζωμένον, μετὰ τὸ καθελεῖν ἀπολέσαι τὸ καθῃρημένον. Ἀνάγνωθι ἐπιμελῶς ἐπὶ μὲν τῶν ἀπολλυμένων καὶ ἐκριζου‐
15μένων, πῶς ἀπόλλυνται τὰ τοιαῦτα· ‘τὸ δὲ ἄχυρον κατα‐ καύσατε πυρὶ ἀσβέστῳ‘ καὶ ‘δήσατε δέσμας δέσμας τὰ ζιζάνια καὶ παράδοτε αὐτὰ πυρί‘· οὕτως μετὰ τὸ ἐκρι‐ ζοῦσθαι ἀπόλλυται· εἰ θέλεις ἰδεῖν καὶ μετὰ καθαίρεσιν τὰ ἀπολλύμενα τῆς οἰκοδομῆς τῆς ὕλης τῆς φαύλης·
20‘χοῦσ‘ γίνεται ἡ οἰκία ἐκείνη ἡ διὰ τὴν λέπραν καθῃρη‐ μένη καὶ ἐκβάλλεται χοῦς γενομένη «ἔξω τῆς πόλεως», ἵνα μηδὲ λίθος ᾖ μένων, ὁμοίως τῷ «ὡς πηλὸν πλατειῶν λεανῶ αὐτούς». Δεῖ γὰρ μηδαμῶς συνεστάναι τὰ χείρονα·
κατεσκάφη δέ, 〈μὴ〉 οἱ λίθοι ἔστωσαν χρήσιμοι πρὸς τὴν230
25ἄλλην οἰκοδομήν, ἣν δύναται οἰκοδομεῖν ὁ πονηρός· ἐξερ‐ ριζώθη, μὴ πάλιν ἐκ τῶν ἐξερριζωμένων εὕρῃ σπέρματα, ἵνα ἐπισπείρῃ πάλιν τὰ ζιζάνια· πάντως γὰρ ἔχων τὰ σπέρματα τῶν ζιζανίων, ἐπέσπειρεν αὐτά· διὰ τοῦτο ‘δή‐ σατε τὰ ζιζάνια καὶ κατακαύσατε αὐτὰ πυρί‘, ἵνα μετὰ τὸ
30ἐκριζωθῆναι ἀπόληται, καὶ μετὰ τὸ κατασκαφῆναι ἡ τοῦ διαβόλου οἰκοδομὴ ἀπόληται.

1

.

16

 Ἀλλ’ οὐκ ἐν τούτοις ἵστανται οἱ λόγοι τοῦ θεοῦ, ἐπὶ τῷ «ἐκριζοῦν καὶ κατασκάπτειν καὶ ἀπολλύειν». Ἔστω γὰρ ἐκρεριζωμένα ἀπ’ ἐμοῦ τὰ φαῦλα, κατασκαφέντα τὰ χείρονα, τί μοι ὄφελος, ἐὰν μὴ ἀντὶ τῶν ἐκριζωθέντων
5καταφυτευθῇ τὰ κρείττονα; τί μοι ὄφελος, ἐὰν μὴ ἀντὶ τούτων ἀνοικοδομηθῇ τὰ διαφέροντα; Διὰ τοῦτο οἱ τοῦ θεοῦ λόγοι ποιοῦσι πρῶτον ἀναγκαίως τὸ «ἐκριζοῦν καὶ κατασκάπτειν καὶ ἀπολλύειν», μεθ’ ἃ 〈τὸ «οἰκοδομεῖν〉 καὶ καταφυτεύειν», καὶ ἀεὶ ἐν τῇ γραφῇ τετηρήκαμεν
10τὰ σκυθρωποφανῆ, ἵν’ οὕτως ὀνομάσω, πρῶτα ὀνομαζόμενα, εἶτα τὰ δοκοῦντα εἶναι ἱλαρὰ δεύτερα λεγόμενα· «Ἐγὼ ἀποκτενῶ καὶ ζῆν ποιήσω»· 〈οὐκ εἶπεν· «ἐγὼ ζῆν ποιήσω», καὶ μετὰ τοῦτο· ‘ἀποκτενῶ‘〉· ἀμήχανον γάρ, ὃ πεποίηκε ζῆν ὁ θεός, ἀναιρεθῆναι ὑπ’ αὐτοῦ ἢ ὑπ’ ἄλλου
15τινός· ἀλλ’ «ἐγὼ ἀποκτενῶ καὶ ζῆν ποιήσω». Τίνα «ἀπο‐ κτενῶ»; Παῦλον τὸν προδότην, Παῦλον τὸν διώκτην· «καὶ ζῆν ποιήσω», ἵνα γένηται «Παῦλος ἀπόστολος Ἰησοῦ Χριστοῦ». Ταῦτα εἰ νενοήκεισαν οἱ ταλαίπωροι οἱ ἀπὸ τῶν
αἱρέσεων, οὐκ ἂν αὐτὰ συνεχῶς προέφερον ἡμῖν λέγοντες·232
20ὁρᾷς 〈τὸν〉 θεὸν τὸν τοῦ νόμου πῶς ἐστιν ἄγριος καὶ ἀπάν‐ θρωπος καὶ λέγει· «Ἐγὼ ἀποκτενῶ, καὶ ζῆν ποιήσω»; Οὐ βλέπεις ἐν ταῖς γραφαῖς ἐπαγγελίαν ἀναστάσεως νεκρῶν; ἢ οὐχ ὁρᾷς τὴν ἀνάστασιν τῶν νεκρῶν ἤδη προοι‐ μιαζομένην καθ’ ἕκαστον; «συνετάφημεν» τῷ Χριστῷ
25«διὰ τοῦ βαπτίσματος» καὶ συνανέστημεν αὐτῷ. Οὐκοῦν ἀπὸ σκυθρωποτέρων μὲν φωνῶν, ἀναγκαίων δὲ ἄρχεται οἷον «ἀποκτενῶ», εἶτα ἀποκτείνας «καὶ ζῆν ποιήσω· πατάξω, κἀγὼ ἰάσομαι»—«Ὃν γὰρ ἀγαπᾷ κύριος παιδεύει, μαστιγοῖ δὲ πάντα υἱὸν ὃν παραδέχεται»—
30πρῶτον πατάσσει καὶ μετὰ τοῦτο ἰᾶται, «αὐτὸς γὰρ ἀλγεῖν ποιεῖ καὶ πάλιν ἀποκαθίστησιν»· οὕτω δὲ καὶ ἐνθάδε· «Καθέστακά σε σήμερον ἐπὶ ἔθνη καὶ βασιλείας, ἐκριζοῦν καὶ κατασκάπτειν καὶ ἀπολλύειν καὶ ἀνοικοδομεῖν καὶ καταφυτεύειν.» Πλὴν πρῶτόν ἐστιν ἐκεῖνα τὰ φαῦλα ἀφαι‐
35ρεθῆναι ἀφ’ ἡμῶν· οὐ δύναται εἰς τὸν τόπον τῆς οἰκοδομῆς τῆς φαύλης οἰκοδομεῖν ὁ θεός· «Τίς γὰρ μετοχὴ δικαιοσύνῃ καὶ ἀνομίᾳ; τίς κοινωνία φωτὶ πρὸς σκότος;» Δεῖ τὴν κακίαν ἐκ βάθρων ἐκριζωθῆναι, δεῖ τὴν οἰκοδομὴν τῆς κακίας καταναλωθῆναι ἀπὸ τῆς ψυχῆς ἡμῶν, ἵνα μετὰ
40ταῦτα οἱ λόγοι οἰκοδομῶσι 〈καὶ φυτεύωσιν〉· οὐ δύναμαι γὰρ ἄλλως νοῆσαι τὰ γεγραμμένα· «Ἰδοὺ δέδωκα τοὺς λόγους μου εἰς τὸ στόμα σου», τὶ ποιοῦσιν οἱ λόγοι; «ἐκριζοῦν καὶ κατασκάπτειν καὶ ἀπολλύειν»· λόγοι ἐκριζοῦσιν «ἔθνη», λόγοι κατασκάπτουσι «βασιλείας»,
45〈ἀλλ’ οὐ τὰς βασιλείασ〉 ταύτας τὰς σωματικὰς καὶ κοσμι‐ κάς· ἀξίως λόγων κατασκαπτόντων, ἀξίως λόγων ἐκρι‐ ζούντων νόει τὰ ἐκριζούμενα ὑπὸ λόγων, τὰ κατασκαπτό‐ μενα ὑπὸ λόγων. Ἆρα ἄρτι ἐν τοῖς λεγομένοις οὐκ ἔστι δύναμις, —ἐὰν ὁ θεὸς διδῷ κατὰ τὸ «κύριος δώσει ῥῆμα234

1

.

16

(50)

τοῖς εὐαγγελιζομένοις δυνάμει πολλῇ», —δύναμις ἐκρι‐ ζοῦσα, εἴ τις ἀπιστία, εἴ τις ὑπόκρισις, εἴ τις πονηρία, εἴ τις ἀκολασία; οὐκ ἔστι κατασκάπτουσα, εἴ που εἰδωλεῖον ᾠκοδόμηται εἰς τὴν καρδίαν; ἵνα ἐκείνου κατασκαφέντος οἰκοδομηθῇ ναὸς τοῦ θεοῦ, καὶ δόξα τοῦ θεοῦ εὑρεθῇ ἐν
55τῷ ἀνοικοδομηθέντι ναῷ, καὶ γένηται οὐκ ‘ἄλσοσ‘, ἀλλὰ «φυτεία»—παράδεισος τοῦ θεοῦ, —ὅπου ὁ ναὸς τοῦ θεοῦ, ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ· ᾧ ἐστιν ἡ δόξα καὶ τὸ
κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.236

2

t

Εἰς τὸ «πῶς ἐστράφης εἰς πικρίαν, ἡ ἄμπελος ἡ ἀλλοτρία;» μέχρι τοῦ «ἐὰν ἀποπλύνῃ ἐν νίτρῳ καὶ πληθύνῃς σεαυτῇ πόαν, κεκηλίδωσαι ἐν ταῖς ἀδικίαις σου ἐναντίον ἐμοῦ,
λέγει κύριος».
5Ὁμιλία βʹ.

2

.

1

 «Ὁ θεὸς θάνατον οὐκ ἐποίησεν, οὐδὲ τέρπεται ἐπ’ ἀπωλείᾳ ζώντων· ἔκτισε γὰρ εἰς τὸ εἶναι τὰ πάντα, καὶ σωτήριοι αἱ γενέσεις τοῦ κόσμου, καὶ οὐκ ἔστιν ἐν αὐταῖς φάρμακον ὀλέθρου, οὐδὲ ᾅδου βασίλειον ἐπὶ γῆς», εἶτα
5ὀλίγον ὑπερβὰς τὸ ῥητὸν ἐρῶ· πόθεν οὖν θάνατος εἰσῆλθεν; «Φθόνῳ δὲ διαβόλου θάνατος εἰσῆλθεν εἰς τὸν κόσμον.» Εἴ τι οὖν ἄριστον περὶ ἡμᾶς, ὁ θεὸς πεποίηκεν, ἡμεῖς δὲ ἑαυτοῖς ἐκτίσαμεν τὴν κακίαν καὶ τὰς ἁμαρτίας· διὰ τοῦτο καὶ ἐνθάδε ἡ ἀρχὴ τοῦ ἀναγνώσματος ἡ ἐν τῷ προφήτῃ οἷον
10ἐπαπορητικῶς ἔλεγεν πρὸς τοὺς πικρότητα ἐσχηκότας ἐν τῇ ψυχῇ ἐναντίαν τῇ γλυκύτητι, ἣν ὁ θεὸς κατεσκεύασεν αὐτῇ· «Πῶς ἐστράφης εἰς πικρίαν, ἡ ἄμπελος ἡ ἀλλοτρία;» ὡσεὶ ἔλεγε· χωλότητα οὐκ ἐποίησεν ὁ θεός, ἀλλ’ ἀρτίποδας πεποίηκε πάντας, αἰτία δὲ γεγένηται τοῦ χωλανθῆναι
15τοὺς κεχωλωμένους, καὶ πεποίηκεν ὁ θεὸς τὰ μέλη πάντα
προηγουμένως ὑγιαίνοντα, γέγονε δέ τις αἰτία τοῦ παθεῖν τινα· τὸν αὐτὸν τρόπον ἡ ψυχὴ οὐ τοῦ πρώτου μόνου γέγονε «κατ’ εἰκόνα», ἀλλὰ παντὸς ἀνθρώπου, —τὸ γὰρ «ποιή‐ σωμεν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα καὶ καθ’ ὁμοίωσιν ἡμετέραν»238
20φθάνει ἐπὶ πάντας ἀνθρώπους, —καὶ ἔστι πρεσβύτερον ὥσπερ ἐν τῷ Ἀδὰμ ἐκεῖνο ὃ οἱ πολλοὶ νοοῦσι τὸ «κατ’ εἰκόνα» τοῦ προσειλημμένου αὐτῷ, ὅτε ἐφόρεσε διὰ τὴν ἁμαρτίαν «τὴν εἰκόνα τοῦ χοϊκοῦ», οὕτως ἐν πᾶσι πρεσ‐ βύτερον τὸ κατ’ εἰκόνα θεοῦ τῆς εἰκόνος τῆς χείρονος.
25«Ἐφορέσαμεν» ἁμαρτωλοὶ ὄντες «τὴν εἰκόνα τοῦ χοϊκοῦ, φορέσωμεν» μετανοοῦντες «τὴν εἰκόνα τοῦ ἐπουρανίου», πλὴν ἡ κτίσις γέγονεν ἐν εἰκόνι τοῦ ἐπουρανίου. Ἀπορεῖ οὖν ἐνθάδε πρὸς τοὺς ἁμαρτάνοντας ἐλεγκτικῶς λέγων ὁ λόγος· «Πῶς ἐστράφης εἰς πικρίαν, ἡ ἄμπελος
30ἡ ἀλλοτρία; ἐγὼ» γὰρ «ἐφύτευσά σε ἄμπελον καρποφό‐ ρον πᾶσαν ἀληθινήν». Ἐν τοῖς πρὸ τούτων λέλεκται, καὶ ἐπαναλαβὼν ὀλίγα πείσω ὑμᾶς, ὅτι θεὸς μὲν καλὴν ἄμπελον ἐφύτευσε τὴν τοῦ ἀνθρώπου ψυχήν, ἕκαστος δὲ στραφεὶς γέγονεν ἐναντίος τῷ βουλήματι τοῦ κτίσαντος·
35«Ἐγὼ δὲ ἐφύτευσά σε ἄμπελον καρποφόρον πᾶσαν», οὐκ ἐκ μέρους «ἀληθινήν» οὐδὲ τὴν μὲν ἀληθινὴν τὴν δὲ ψευδῆ, ἀλλ’ «ἐγὼ ἐφύτευσά σε ἄμπελον καρποφόρον πᾶσαν ἀληθινήν· πῶς ἐστράφης», ἐμοῦ κτίσαντός σε «πᾶσαν ἀληθινὴν» ἄμπελον, σὺ πῶς ἐστράφης εἰς πικρίαν καὶ
40γέγονας ‘ἀλλοτρία ἄμπελοσ‘;240

2

.

2

 Μετὰ ταῦτα ἴδωμεν τὸ «ἐὰν ἀποπλύνῃ ἐν νίτρῳ καὶ πληθύνῃς σεαυτῇ πόαν, κεκηλίδωσαι ἐν ταῖς ἀδικίαις σου ἐναντίον ἐμοῦ, λέγει κύριος.» Ἆρα ᾤετό τις ἁμαρτή‐ σασα ψυχὴ ‘νίτρον‘ λαβοῦσα καὶ ἀποπλυναμένη ‘νίτρῳ‘ αἰσ‐
5θητῷ, ὅτι παύεται τῆς κηλῖδος καὶ παύεται τῆς ἁμαρτίας, ὑπελάμβανε δέ τις ‘πόαν‘ ταύτην τὴν ἀνατέλλουσαν ἀπὸ γῆς λαβὼν καὶ ἀποπλυνάμενος καὶ ἀποσμηξάμενος καθαρ‐ θῆναι τὴν ψυχήν, ὅτι λέγει ἐνταῦθα ὁ λόγος τῇ στραφείσῃ εἰς πικρίαν καὶ γενομένῃ ἀλλοτρίᾳ ἀμπέλῳ· «Ἐὰν ἀπο‐
10πλύνῃ ἐν νίτρῳ καὶ πληθύνῃς σεαυτῇ πόαν, κεκηλίδωσαι ἐν ταῖς ἀδικίαις σου ἐναντίον ἐμοῦ, λέγει κύριος»; Ἀλλὰ χρὴ εἰδέναι, ὅτι ὁ λόγος πᾶσαν δύναμιν ἔχει· καὶ ὥσπερ πάσης γραφῆς δύναμιν ἔχει, οὕτως ὁ λόγος ἔχει παντὸς φαρμάκου δύναμιν καὶ παντὸς τοῦ καθαρίζοντος δύναμίς
15ἐστι καὶ σμηκτικώτατος· «Ζῶν γὰρ ὁ λόγος τοῦ θεοῦ καὶ ἐνεργὴς καὶ τομώτερος ὑπὲρ πᾶσαν μάχαιραν δίστομον», καὶ ὃ ἐὰν εἴπῃς, οὗ ἐστι χρεία, τοῦτό ἐστιν ἐν τῇ δυνάμει τοῦ λόγου. Ἔστιν οὖν τις λόγος ‘νίτρον‘ καὶ ἔστι τις λόγος ‘πόα‘, ὅστις τοὺς τοιούτους ῥύπους καθαίρει λαληθείς, ἐπεὶ
20δὲ ἀπὸ τοῦ τοιούτου λόγου ὅστις ἐστὶ ‘νίτρον‘ καὶ ἀπὸ τοῦ τοιούτου δὲ λόγου ὅς ἐστι ‘πόα‘ οὐ πᾶσα ἁμαρτία θερα‐ πεύεται, ἀλλ’ ἔστιν ἁμαρτήματα οὐ δεόμενα νίτρου οὐδὲ πόας, λέγεται πρὸς τὴν οἰομένην ἁμαρτήματα ἔχειν ὡς δυνάμενα ἀποπλυθῆναι ἐν νίτρῳ καὶ πόᾳ τὸ «ἐὰν ἀπο‐
25πλύνῃ ἐν νίτρῳ καὶ πληθύνῃς σεαυτῇ πόαν, κεκηλίδωσαι ἐναν‐ τίον ἐμοῦ ἐν ταῖς ἀδικίαις σου, λέγει κύριος»· καὶ ὥσπερ τῶν τραυμάτων τινά ἐστιν ἃ μαλάγματι θεραπεύεται,
καὶ ἄλλα ἐλαίῳ θεραπεύεται, καὶ ἄλλα δεῖται καταδέσμου καὶ οὕτως ὑγιάζεται, ἄλλα δέ ἐστι τραύματα ἐφ’ οἷς λέγε‐242
30ται· «Οὐκ ἔστι μάλαγμα ἐπιθεῖναι οὔτε ἔλαιον οὔτε καταδέσμους· ἀλλὰ ἡ γῆ ὑμῶν ἔρημος, αἱ πόλεις ὑμῶν πυρίκαυστοι,» οὕτως ἔστι τινὰ ἁμαρτήματα, ἃ ῥυποῖ τὴν ψυχήν, καὶ δεῖται ὁ ἄνθρωπος ἐπὶ τούτοις τοῖς ἁμαρ‐ τήμασι λόγου νίτρου, λόγου πόας, ἔστι δέ τινα ἁμαρτή‐
35ματα, ἃ οὐχ οὕτως θεραπεύεται, οὐδὲ γὰρ ῥύπῳ παραβάλ‐ λεται. Διὰ τοῦτο τὰς διαφορὰς τῶν ἁμαρτημάτων ἐπιστάμενος ὁ ἐν τῷ Ἡσαΐᾳ κύριος ὅρα πῶς λέγει τὸ «ἐκπλυνεῖ κύριος τὸν ῥύπον τῶν υἱῶν καὶ τῶν θυγατέρων Σιών, καὶ τὸ αἷμα
40ἐκκαθαριεῖ ἐκ μέσου αὐτῶν πνεύματι κρίσεως καὶ πνεύματι καύσεως», ῥύπον καὶ αἷμα, ῥύπον 〈πνεύματι〉 κρίσεως, αἷμα πνεύματι καύσεως. Εἰ 〈οὐ〉 «πρὸς θάνατον» ἥμαρτες, πλὴν ἥμαρτες, ῥερύπωσαι· «ἐκπλυνεῖ» οὖν «κύριος τὸν ῥύπον τῶν υἱῶν καὶ τῶν θυγατέρων Σιών,
45καὶ τὸ αἷμα ἐκκαθαριεῖ ἐκ μέσου αὐτῶν», εἶτα ἀνταπό‐ δοσις πρὸς μὲν «τὸν ῥύπον» «πνεύματι κρίσεως» 〈πρὸς δὲ «τὸ αἷμα» «πνεύματι καύσεωσ»〉· καὶ δεόμεθα οἱ πολλοί, ὅταν χείρονα ἁμάρτωμεν, οὐ νίτρου οὐδὲ τοῦ πλη‐ θῦναι πόαν, ἀλλὰ τοῦ ‘πνεύματος τῆς καύσεωσ‘.

2

.

3

 Διὰ τοῦτο ὁ Ἰησοῦς βαπτίζει—τάχα νῦν εὑρίσκω τὸν λόγον—«ἐν πνεύματι [καὶ] ἁγίῳ καὶ πυρί», οὐχ ὅτι τὸν αὐτὸν «ἐν πνεύματι ἁγίῳ καὶ πυρί», ἀλλὰ τὸν μὲν ἅγιον «ἐν πνεύματι ἁγίῳ», τὸν δὲ μετὰ τὸ πιστεῦσαι, μετὰ
5τὸ ἀξιωθῆναι ἁγίου πνεύματος, πάλιν ἡμαρτηκότα λούει ἐν «πυρί», ὡς μὴ τὸν αὐτὸν εἶναι βαπτιζόμενον ὑπὸ Ἰησοῦ «ἐν πνεύματι ἁγίῳ καὶ πυρί». Μακάριος οὖν ὁ βαπτιζόμενος «ἐν ἁγίῳ πνεύματι» καὶ μὴ δεόμενος βαπτίσματος τοῦ ἀπὸ πυρός, τρισάθλιος δὲ ἐκεῖ‐244
10νος, ὅστις χρείαν ἔχει βαπτίσασθαι τῷ πυρί, πλὴν ἀμφό‐ τερα ἔχει ὁ Ἰησοῦς· «Ἐξελεύσεται» γὰρ «ῥάβδος ἐκ τῆς ῥίζης Ἰεσσαί, καὶ ἄνθος ἐκ τῆς ῥίζης ἀναβήσεται», «ῥάβδος» ἐπὶ τοὺς κολαζομένους 〈«ἄνθος» ἐπὶ τοὺς δικαίουσ〉. Οὕτως «ὁ θεὸς πῦρ καταναλίσκον» ἐστί,
15καὶ «ὁ θεὸς φῶς ἐστι», «πῦρ καταναλίσκον» τοῖς ἁμαρτωλοῖς, «φῶς» τοῖς δικαίοις καὶ ἁγίοις. Καὶ μακάριος «ὁ ἔχων μέρος ἐν τῇ ἀναστάσει τῇ πρώτῃ», ὁ τηρήσας τὸ βάπτισμα τοῦ ἁγίου πνεύματος· τίς ἐστιν ὁ ἐν ἑτέρᾳ σῳζόμενος ἀναστάσει; Ὁ δεόμενος
20βαπτίσματος τοῦ ἀπὸ πυρός, ὅταν ἔλθῃ ἐπὶ τὸ πῦρ ἐκεῖνο, καὶ τὸ πῦρ αὐτὸν δοκιμάζῃ, καὶ εὕρῃ τὸ πῦρ ἐκεῖνο «ξύλα, χόρτον» καὶ «καλάμην», ὥστε αὐτὰ κατακαῦσαι.
Διὰ τοῦτο τούτων λεγομένων, ὅση δύναμις συναγαγόντες τοὺς λόγους τοὺς τῶν γραφῶν, εἰς τὴν καρδίαν ἀποτιθώ‐246
25μεθα αὐτοὺς καὶ κατ’ αὐτοὺς πειραθῶμεν ζῆν, ἐὰν ἄρα δυνηθῶμεν πρὸ τῆς ἐξόδου καθαροὶ γενέσθαι, καὶ ἑτοιμά‐ σαντες εἰς τὴν ἔξοδον τὰ ἔργα ἡμῶν ἐξελθόντες ἐν αὐτοῖς τοῖς ἀγαθοῖς παραληφθῆναι καὶ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ σωθῆναι, ᾧ ἐστιν ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων.
30Ἀμήν.248

3

t

Εἰς τὸ «μὴ ἔρημος ἐγενόμην τῷ οἴκῳ Ἰσραὴλ»
μέχρι τοῦ «ἢ γῆ κεχερσωμένη;».
Ὁμιλία γʹ.

3

.

1

 Φησὶν ὁ κύριος ἐν τῇ ἀρχῇ τῶν ἀναγνωσθέντων περὶ τοῦ Ἰσραήλ, ὅτι «ἔρημος» αὐτῷ οὐκ ἐγένετο οὐδὲ «γῆ κεχερσωμένη». Τίς οὖν γενόμενος ἐν τῷ τόπῳ οὐκ ἂν ζητή‐ σαι ἐξετάζων τὸ βούλημα τοῦ γεγραμμένου; Ἔστω, ὁ
5θεὸς ἐν τῷ Ἰσραὴλ οὐ γέγονεν ἔρημος, οὐ γέγονεν ἐν τῷ Ἰσραὴλ γῆ κεχερσωμένη· ἆρα οὖν ἔρημος γέγονεν ὁ κύριος τῷ Ἰσραὴλ σήμερον ἢ γῆ κεχερσωμένη νῦν αὐτῷ ἐστιν; Τί δέ; Ὅτε τῷ Ἰσραὴλ ἦν οὐκ ἔρημος οὐδὲ γῆ κεχερσω‐ μένη, τοῖς ἔθνεσιν ἦν ἔρημος καὶ γῆ κεχερσωμένη; Εἰ
10γὰρ πᾶσιν ἀεὶ οὐκ ἔρημός ἐστι καὶ πᾶσιν ἀεί ἐστιν οὐ γῆ κεχερσωμένη, τίς χρεία τοῦ ἰδίως πρὸς τὸν Ἰσραὴλ κατ’ ἐξαίρετον λεχθῆναι· «Μὴ ἔρημος ἐγενόμην τῷ οἴκῳ Ἰσραὴλ ἢ γῆ κεχερσωμένη;» Ἀλλ’ ἔστιν ἐλθεῖν ἐπὶ τὰς καθολικὰς εὐεργεσίας τοῦ θεοῦ, εἶτα μετὰ τὰς καθο‐
15λικὰς εὐεργεσίας αὐτοῦ ἐπὶ τὰς ἰδικάς.

3

.

2

Οὐδενὶ ἔρημός ἐστιν ὁ θεός, ‘ἀνατέλλων τὸν ἥλιον ἐπὶ
πονηροὺς καὶ ἀγαθούσ‘· οὐδενὶ κεχερσωμένη γῆ ἐστι, ‘βρέχων ἐπὶ δικαίους καὶ ἀδίκουσ‘. Πῶς ἔρημος, ἀνατέλλων ἡμέραν καὶ νύκτα εἰς ἀνάπαυσιν ποιῶν; πῶς250
5ἔρημος τὴν γῆν ποιῶν καρποφορεῖν; πῶς ἔρημος ἕκαστον οἰκονομῶν κατὰ τὴν ψυχήν, ἵνα λογικὸς ᾖ, ἵνα ἐπιστήμην ἀνα‐ λαμβάνῃ, ἵνα γυμνάζηται τὸ συνετὸν αὐτοῦ, κατὰ τὸ σῶμα, ἵνα ἔχῃ ἐρρωμένα «τὰ αἰσθητήρια»; Ἔστιν οὖν οὐδενὶ ἔρημος ὡς πρὸς τὸν καθόλου λόγον ὁ θεός, ὡς δὲ πρὸς
10τὸν ἰδικὸν ἔρχομαι ἐπὶ τὰ τοῦ Ἰσραὴλ πράγματα καὶ λέγω· οὔτε ἔρημος οὔτε γῆ κεχερσωμένη ἦν, ὅτε ἐν Αἰγύπτῳ ἐποίει τὰ σημεῖα καὶ τὰ τέρατα τῷ λαῷ, εἰ δέ τις καιρὸς γέγονεν ὅτε ἐγκατελείφθησαν, οἱονεὶ ἔρημος αὐτοῖς, οὐκ ἔρημος ὢν αὐτός, ἐγένετο. Ὅτε μέντοι ἦν τῷ Ἰσραὴλ οὐκ
15ἔρημος οὐδὲ γῆ κεχερσωμένη, τοῖς ἔθνεσι κατὰ τὸν ἰδικὸν λόγον ἔρημος καὶ γῆ κεχερσωμένη ἦν· ὅτε δὲ ἀπεστράφη τὸν Ἰσραὴλ καὶ γέγονε τῷ Ἰσραὴλ ἐκείνῳ ἔρημος καὶ γῆ κεχερσωμένη, τότε ἐξεχύθη ἡ χάρις ἐπὶ τὰ ἔθνη, καὶ γέγονε νῦν ἡμῖν Χριστὸς Ἰησοῦς οὐκ ἔρημος ἀλλὰ πλήρης, καὶ
20οὐ γῆ κεχερσωμένη ἀλλὰ καρποφοροῦσα· «Πολλὰ» γὰρ «τὰ τέκνα τῆς ἐρήμου μᾶλλον ἢ τῆς ἐχούσης τὸν ἄνδρα.» Καὶ ἀπειλεῖ αὐτοῖς, οἷς οὐ γέγονεν ἔρημος οὐδὲ γῆ κεχερ‐ σωμένη, λέγων· ἐγὼ μὲν οὐ γέγονα ὑμῖν «ἔρημος» οὐδὲ «γῆ κεχερσωμένη», ὑμεῖς δὲ εἰρήκατε· «Οὐ κυριευθησό‐
25μεθα, οὐχ ἥξομεν πρός σε ἔτι.» Ἆρα εἰρήκασιν οἱ υἱοὶ Ἰσραὴλ ἀπονενοημένως κατὰ τὴν λέξιν· «Οὐ κυριευθησό‐
μεθα» 〈...〉252

4

t

 Εἰς τὸ «καὶ εἶπεν κύριος πρός με ἐν ταῖς ἡμέραις Ἰωσίου» μέχρι τοῦ «ἐδικαίωσε τὴν ψυχὴν αὐτοῦ Ἰσραὴλ
ἀπὸ τῆς ἀσυνθέτου Ἰούδα».
Ὁμιλία δʹ.

4

.

1

 Αὐτὸ τὸ ῥητὸν τῆς ἀναγνωσθείσης λέξεως ἔχει τι ἀσαφές, ὅπερ πρότερον νοηθήτω· καὶ μετὰ τοῦτο, ἐὰν ὁ θεὸς διδῷ, εἰσόμεθα τὸ βούλημα αὐτοῦ τὸ μυστικόν. Οὐκοῦν θέλει ἡμᾶς εἰδέναι ἐν τούτοις ὅτι, ὡς ἐν ταῖς Βασιλείαις γέγρα‐
5πται, διῃρέθη ὁ λαὸς ἐν τοῖς χρόνοις Ῥοβοὰμ εἰς τὴν ὑπὸ Ἱεροβοὰμ βασιλείαν τῶν δέκα φυλῶν καὶ εἰς τὴν ὑπὸ Ῥοβοὰμ δύο φυλῶν· καὶ ἐκλήθησαν οἱ μὲν ὑπὸ τῷ Ἱερο‐ βοὰμ Ἰσραήλ, Ἰούδα δὲ οἱ ὑπὸ τῷ Ῥοβοάμ. Καὶ ἔμεινεν αὕτη ἡ διαίρεσις τοῦ λαοῦ, ὅσον κατὰ τὴν ἱστορίαν, μέχρι
10τοῦ δεῦρο· οὐκ οἴδαμεν γὰρ ἱστορίαν συναγαγοῦσαν τὸν Ἰσραὴλ καὶ Ἰούδαν «ἐπὶ τὸ αὐτό». Ἥμαρτεν οὖν πρῶτον Ἰσραὴλ πλείονα, ὁ ὑπὸ τῷ Ἱεροβοὰμ καὶ τοῖς διαδόχοις αὐτοῦ, καὶ τοσαῦτα ἥμαρτε παρὰ τὸν Ἰούδαν ὥστε αὐτοὺς καταδικασθῆναι ὑπὸ τῆς προνοίας γενέσθαι αἰχμαλώτους
15‘εἰς Ἀσσυρίουσ‘, ὡς λέγει ἡ γραφή, ‘μέχρι τῆς σήμε‐ ρον‘. Μετὰ τοῦτο ἥμαρτον καὶ οἱ υἱοὶ Ἰούδα καὶ κατε‐
δικάσθησαν αἰχμάλωτοι εἰς Βαβυλῶνα, οὐχὶ μέχρι τῆς σήμερον ὡς ὁ Ἰσραήλ, ἀλλὰ ἐπὶ «ἑβδομήκοντα ἔτη», περὶ ὧν ὁ Ἱερεμίας προεφήτευσεν, ὧν ἐμνήσθη καὶ ὁ254
20Δανιήλ. Εἰ νοοῦμεν ταῦτα ὡς πρὸς τὸν λαὸν ἐκεῖνον τὸν τότε, ἴδε τὰς λέξεις τοῦ προφήτου, εἰ μὴ τοιοῦτό τι δηλοῦσι· κατηγορεῖ γὰρ τῶν ἁμαρτιῶν τοῦ Ἰσραὴλ ὡς λόγος, καί φησιν ὅτι τοσούτων ἁμαρτημάτων γεγενημένων τῷ Ἰσραήλ,
25ἀκούσασα ἡ Ἰούδα συναγωγὴ τὰ ἐκείνων πταίσματα καὶ τίνα τρόπον πεποίηκα αὐτοὺς γενέσθαι ἐν αἰχμαλωσίᾳ, οὐκ ἐπαιδεύθη, ἀλλὰ προσέθηκε ταῖς ἁμαρτίαις, ὥστε διὰ τὴν προσθήκην τῶν ἁμαρτημάτων συγκρινομένων τοῖς ἁμαρτήμασι τοῦ Ἰσραὴλ δικαιοσύνην εὑρῆσθαι ἐν τῷ
30Ἰσραὴλ παρὰ τὸν Ἰούδαν. Εἶτα ἐπὶ τούτοις κελεύεται ὁ προφήτης προφητεῦσαι, ὡς χείρονος γενομένου τοῦ Ἰούδα παρὰ τὸν Ἰσραήλ, ἵνα μετὰ τὰ ἁμαρτήματα ἐπιστρέψῃ. Μετὰ τὴν προφητείαν οὖν τὴν πρὸς Ἰσραὴλ κελεύουσαν ἐπιστρέψαι αὐτὸν προφητεύει ὁ προφήτης, ὅτι μέλλουσιν
35ἅμα γίνεσθαι Ἰσραὴλ καὶ Ἰούδας καὶ γίνεσθαί ποτε μίαν ἀμφοτέρων βασιλείαν. Ὧι δὴ μέλει τῶν ἀναγνωσμάτων, λαβέτω τὰ ῥήματα τῆς ὅλης σήμερον ἀναγνώσεως καὶ τότε ὄψεται τὰ νοή‐
ματα δεδηλῶσθαι. «Καὶ εἶπε κύριος πρός με ἐν ταῖς ἡμέραις256
40Ἰωσίου τοῦ βασιλέως· εἶδες ἃ ἐποίησάν μοι ἡ κατοικία τοῦ Ἰσραήλ», οὐκ Ἰούδα, ἀλλὰ «τοῦ Ἰσραὴλ» πρῶτον, «ἐπορεύθη ἐπὶ πᾶν ὄρος ὑψηλὸν καὶ ὑποκάτω παντὸς ξύλου ἀλσώδους καὶ ἐπόρνευσεν 〈ἐκεῖ〉. Καὶ εἶπα μετὰ τὸ πορνεῦσαι αὐτὴν πάντα ταῦτα· ἀνάστρεψον πρός με·
45〈καὶ οὐκ ἀνέστρεψε〉. Καὶ εἶδεν τὴν ἀσυνθεσίαν αὐτῆς» τῆς Ἰσραὴλ συναγωγῆς «ἡ ἀσύνθετος Ἰούδα. Καὶ εἶδον» οἱ ἀπὸ Ἰούδα, «διότι περὶ πάντων ὧν κατελείφθη ἐν οἷς ἐμοιχᾶτο ἡ κατοικία τοῦ Ἰσραήλ, καὶ ἐξαπέστειλα αὐτὴν καὶ ἔδωκα αὐτῇ βιβλίον ἀποστασίου»· δέον παιδευθῆ‐

4

.

1

(50)

ναι τὸν Ἰούδαν—ἐξαπέστειλα γὰρ τὸν Ἰσραήλ, τὴν συνα‐ γωγὴν Ἰσραήλ, ἐξέβαλον αὐτοὺς εἰς Ἀσσυρίους «καὶ ἔδωκα αὐτῇ βιβλίον ἀποστασίου εἰς τὰς χεῖρας αὐτῆσ»— «καὶ οὐκ ἐφοβήθη ἡ ἀσύνθετος Ἰούδα»· μετὰ τοσαῦτα δὲ ἃ ἐποίησε τῷ Ἰσραήλ, ἐξαποστείλας αὐτόν, δοὺς βιβλίον
55ἀποστασίου, δέον παιδευθῆναι τὴν Ἰούδα συναγωγὴν ἐξ ὧν πεπόνθασιν ἐκεῖνοι, οἳ δὲ οὐ μόνον οὐκ ἐπαιδεύθη‐ σαν, ἀλλὰ προσέθηκαν τοῖς ἁμαρτήμασιν, ὥστε τὰ ἁμαρτή‐ ματα τῆς Ἰσραὴλ συναγωγῆς συγκρίσει τῶν ἁμαρτημάτων τῆς συναγωγῆς τοῦ Ἰούδα δικαιοσύνην εἶναι δοκεῖν, «καὶ
60ἔδωκα αὐτῇ βιβλίον ἀποστασίου εἰς τὰς χεῖρας αὐτῆς· καὶ οὐκ ἐφοβήθη ἡ ἀσύνθετος Ἰούδα» ἡ ἀδελφὴ αὐτῆς «καὶ ἐπορεύθη καὶ ἐπόρνευσε καὶ αὐτή, καὶ ἐγένετο αὐτῆς εἰς οὐδὲν ἡ πορνεία, καὶ ἐμοίχευσε τὸ ξύλον καὶ τὸν λίθον. Καὶ ἐν πᾶσι τούτοις οὐκ ἐπεστράφη πρός με ἡ ἀσύνθετος
65Ἰούδα ἐξ ὅλης τῆς καρδίας αὐτῆς, ἀλλ’ ἐπὶ ψεύδει»
ἐπέστρεψε πρός με· οὐκ ᾐδέσθη με ἐξ ὧν πεποίηκα τῷ Ἰσ‐ ραήλ, ἵνα τελείως ἐπιστρέψῃ, ἀλλὰ δέον αὐτὴν ἐπιστρέ‐ φειν ἐν ἀληθείᾳ, ἣ δὲ ἐπὶ ψεύδει ἐπέστρεψε· «καὶ ἐν πᾶσι τούτοις οὐκ ἐπέστρεψε πρός με ἡ ἀσύνθετος Ἰούδα ἐξ ὅλης258
70τῆς καρδίας αὐτῆς ἀλλ’ ἐπὶ ψεύδει. Καὶ εἶπεν κύριος πρός με· ἐδικαίωσε τὴν ψυχὴν αὐτῆς Ἰσραὴλ ἀπὸ τῆς ἀσυνθέ‐ του Ἰούδα», —τὰ ἁμαρτήματα τοῦ Ἰσραὴλ συγκρι‐ νόμενα τοῖς πταίσμασιν Ἰούδα γέγονε δικαίωσις τῆς ψυχῆς

4

.

2

〈τῆσ〉 Ἰσραὴλ συναγωγῆς· —«πορεύου» οὖν «καὶ ἀνάγνωθι τοὺς λόγους τούτους πρὸς βορρᾶν». Εἰ νενόηται τὸ ῥητόν, ἴδωμεν τί βούλεται ἐν τούτοις δηλοῦσθαι. Ἡ κλῆσις τῶν ἐθνῶν ἀρχὴν ἔσχεν ἐκ τοῦ παρα‐
5πτώματος τοῦ Ἰσραήλ, καὶ λέγουσιν οἱ ἀπόστολοι κηρύξαντες ταῖς τῶν Ἰουδαίων συναγωγαῖς ὅτι ‘ὑμῖν ἦν ἐξαπεσταλ‐ μένος ὁ λόγος τῆς σωτηρίας· ἐπειδὴ δὲ ἀναξίους κρίνετε ἑαυτούς, ἰδοὺ στρεφόμεθα εἰς τὰ ἔθνη‘, καὶ ὁ ἀπόστο‐ λος περὶ τούτων εἰδὼς ἃ οἶδε λέγει· «Τῷ αὐτῶν παρα‐
10πτώματι ἡ σωτηρία τοῖς ἔθνεσιν, εἰς τὸ παραζηλῶσαι αὐ‐ τούς.» Οὐκοῦν αἱ πολλαὶ ἁμαρτίαι ἐκείνου τοῦ λαοῦ πεποιήκασιν αὐτὸν ἐγκαταλειφθῆναι καὶ ἡμᾶς ἥκειν ἑπὶ τὴν ‘ἐλπίδα τῆς σωτηρίασ‘, ‘τοὺς ξένους τῶν διαθη‐ κῶν, τοὺς ἀλλοτρίους τῶν ἐπαγγελιῶν‘· πόθεν γὰρ
15ἐμοὶ τῷ ὁπουποτοῦν γενομένῳ ξένῳ τῆς λεγομένης ἁγίας γῆς, νῦν περὶ τῶν ἐπαγγελιῶν διαλέγεσθαι τοῦ θεοῦ, καὶ πιστεύειν εἰς τὸν θεὸν τῶν πατριαρχῶν Ἀβραὰμ καὶ Ἰσαὰκ καὶ Ἰακώβ, καὶ Ἰησοῦν Χριστὸν τὸν προκεκηρυγμένον ὑπὸ τῶν προφητῶν χάριτι θεοῦ παραδέχεσθαι; Εἰ νοεῖς
20τοὺς δύο τούτους λαούς, τὸν ἀπὸ τοῦ Ἰσραὴλ καὶ τὸν ἀπὸ
τῶν ἐθνῶν, ἴδε μοι τὴν μετοικίαν τοῦ Ἰσραὴλ καὶ ἐπὶ τοῦ λαοῦ ἐκείνου τοῦ Ἰσραήλ, καὶ περὶ ἐκείνου νόει μοι γεγράφθαι· «Ἐξαπέσταλκα αὐτὴν καὶ ἔδωκα αὐτῇ βιβλίον ἀποστασίου»· ἐξαπέστειλε γὰρ τὸν λαὸν ἐκεῖνον ὁ θεὸς260
25καὶ ἔδωκεν αὐτῷ βιβλίον ἀποστασίου, ὅπερ τοιοῦτόν ἐστιν ἐπὶ τῶν γεγαμηκότων· ἐὰν δυσάρεστος ᾖ ἡ γυνὴ τῷ ἀνδρί, λέγει ὁ Μωσέως νόμος, «βιβλίον ἀποστασίου» ἀπὸ τοῦ ἀνδρὸς ἐγίνετο καὶ ἐξαπεστέλλετο ἡ γυνή, καὶ ἐξῆν τῷ ἀποστείλαντι τὴν προτέραν γυναῖκα διὰ τὸ δοκεῖν ἠσχη‐
30μονηκέναι γαμεῖν ἑτέραν γυναῖκα· οὕτως τῷ λόγῳ ἴδε ἐκείνους λαμβάνοντας βιβλίον ἀποστασίου, καὶ ἐπεὶ ἔλαβον τὸ βιβλίον τοῦ ἀποστασίου, διὰ τοῦτο ἐγκατελείφθησαν πάντῃ. Ποῦ γὰρ προφῆται ἔτι παρ’ αὐτοῖς; ποῦ σημεῖα ἔτι παρ’ αὐτοῖς; ποῦ ἐπιφάνεια θεοῦ; ποῦ ἡ λατρεία,
35ὁ ναός, αἱ θυσίαι; Ἐξεβλήθησαν ἀπὸ τοῦ τόπου ἑαυτῶν. Ἔδωκεν οὖν τῷ Ἰσραὴλ «βιβλίον ἀποστασίου», εἶτα ἡμεῖς Ἰούδα—Ἰούδας δὲ διὰ τὸν σωτῆρα ἐξ Ἰούδα φυλῆς ἀνατείλαντα· «πρόδηλον γὰρ ὅτι ἐξ Ἰούδα ἀνατέταλκεν ὁ κύριος ἡμῶν»—ἐπεστρέψαμεν πρὸς κύριον, καὶ τὰ
40τελευταῖα ἡμῶν, ἅπερ εἴθε μὴ ἤδη εἴη, παραπλήσια ἔοικε γίνεσθαι τοῖς ἐκείνων τελευταίοις, εἰ μὴ ἄρα

4

.

3

καὶ χείρονα. Ὅτι γὰρ τοιαῦτα καὶ τὰ καθ’ ἡμᾶς ‘ἐπὶ συντελείᾳ τοῦ αἰῶνοσ‘ τούτου ἔσται, δῆλον ἀπὸ τῶν ἐν τῷ εὐαγγελίῳ ὑπὸ τοῦ σωτῆρος εἰρημένων, ἐν οἷς φησιν· «Διὰ τὸ πληθυνθῆναι τὴν ἀνομίαν ψυγήσεται ἡ ἀγάπη
5τῶν πολλῶν, ὁ δὲ ὑπομείνας εἰς τέλος, οὗτος σωθήσεται», καί· ‘Ποιήσει σημεῖα καὶ τέρατα ὁ ἐλευσόμενος, ὥστε ἀποπλανᾶσθαι, εἰ δυνατόν, καὶ τοὺς ἐκλεκτούσ‘· καὶ τοιαῦτά ἐστι τὰ καθ’ ἡμᾶς ὥστε τὸν σωτῆρα λέγειν περὶ τῆς ἑαυτοῦ ἐπιδημίας, ὡς ἐκ τῶν τοσούτων ἐκκλησιῶν262
10πιστοῦ ταχέως μὴ εὑρισκομένου· «Πλὴν ἐλθὼν ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἆρα εὑρήσει τὴν πίστιν ἐπὶ τῆς γῆς;» Καὶ ἀληθῶς ἐὰν κρίνωμεν τὰ πράγματα ἀληθείᾳ καὶ μὴ ὄχλοις, καὶ κρίνωμεν τὰ πράγματα προαιρέσει καὶ μὴ τῷ βλέπειν πολλοὺς συναγομένους, ὀψόμεθα νῦν ὡς οὐκ ἐσμὲν
15πιστοί· ἀλλὰ τότε ἦσαν πιστοί, ὅτε τὰ μαρτύρια τὰ γενναῖα ἐγίνοντο, ὅτε ἀπὸ τῶν κοιμητηρίων προπέμψαντες τοὺς μάρτυρας ἠρχόμεθα ἐπὶ τὰς συναγωγάς, καὶ ὅλη ἡ ἐκκλη‐ σία μὴ θλιβομένη παρεγίνετο, καὶ οἱ κατηχούμενοι ἐπὶ τοῖς μαρτυρίοις κατηχοῦντο καὶ ἐπὶ τοῖς θανάτοις τῶν ὁμο‐
20λογούντων τὴν ἀλήθειαν «μέχρι θανάτου», «μὴ πτυ‐ ρόμενοι» μηδὲ ταρασσόμενοι ‘ἐπὶ τὸν ζῶντα θεόν‘. Τότε οἴδαμεν καὶ σημεῖα ἑωρακότας παράδοξα καὶ τεράστια, τότε ἦσαν πιστοὶ ὀλίγοι μὲν πιστοὶ δὲ ἀληθῶς, ‘τὴν στενὴν καὶ τεθλιμμένην‘ ὁδεύοντες ‘ὁδὸν τὴν ἀπάγουσαν εἰς
25τὴν ζωήν‘, νῦν δὲ ὅτε γεγόναμεν πολλοί, ἐπεὶ οὐ δυνατὸν εἶναι πολλοὺς ἐκλεκτούς, —οὐ γὰρ ψεύδεται ὁ εἰπὼν Ἰησοῦς· «Πολλοὶ οἱ κλητοί, ὀλίγοι δὲ ἐκλεκτοί», —
ἐκ [γὰρ] τοῦ πλήθους τῶν ἐπαγγελλομένων θεοσέβειαν σφόδρα εἰσὶν ὀλίγοι οἱ καταντῶντες ἐπὶ τὴν ἐκλογὴν τοῦ264
30θεοῦ καὶ τὴν μακαριότητα.

4

.

4

 Ἐὰν οὖν λέγῃ ὡς πρῶτον ἐξαπέστειλα διὰ τὰ ἁμαρτή‐ ματα τὸν Ἰσραὴλ καὶ ἐξαπέστειλα εἰς μετοικίαν αὐτόν, ὁ δὲ Ἰούδας ἀκούων τὰ γενόμενα τῷ Ἰσραὴλ οὐκ ἐπέστρεψε, λέγει περὶ τῶν ἡμετέρων ἁμαρτημάτων. Ὅτε ἀναγινώσκον‐
5ται τὰ τῷ Ἰσραὴλ συμβεβηκότα καὶ τὰ πταίσματα 〈τὰ〉 περὶ ἐκεῖνον τὸν λαόν, δέον ἡμᾶς φοβεῖσθαι καὶ λέγειν· ‘Εἰ τῶν κατὰ φύσιν κλάδων οὐκ ἐφείσατο, πόσῳ πλέον οὐδὲ ἡμῶν φείσεται‘· εἰ ἐκείνους τοὺς αὐχοῦντας εἶναι «καλλιέλαιον», τοὺς ἐρριζωμένους εἰς «τὴν ῥίζαν»
10τῶν πατριαρχῶν Ἀβραὰμ καὶ Ἰσαὰκ καὶ Ἰακὼβ μὴ φεισά‐ μενος ὁ χρηστὸς ἅμα καὶ φιλάνθρωπος θεὸς ἐξέκοψε, ‘πόσῳ πλέον ἡμῶν οὐ φείσεται‘. «Ἴδε» γὰρ «χρηστότητα καὶ ἀποτομίαν θεοῦ». Οὐ γὰρ χρηστὸς μὲν οὐκ ἀπότομος δέ, οὐδὲ ἀπότομος μὲν
15χρηστὸς δὲ οὔ· εἰ δὲ χρηστὸς μόνον ἦν, ἀπότομος δὲ μὴ ἦν, ἐπὶ πλεῖον ἂν κατεφρονήσαμεν τῆς χρηστότητος αὐτοῦ· εἰ ἀπότομος μὲν ἦν, χρηστὸς δὲ μὴ ἦν, τάχα ἂν καὶ ἀπέγνω‐ μεν ἐπὶ ταῖς ἁμαρτίαις ἡμῶν· νῦν δὲ ὡς θεός—χρῄζομεν γὰρ οἱ ἄνθρωποι μετανοοῦντες τῆς χρηστότητος αὐτοῦ,
20ἐμμένοντες δὲ ταῖς ἁμαρτίαις τῆς ἀποτομίας—καὶ χρηστός
ἐστι καὶ ἀπότομος ὁ θεός, καὶ λαλεῖ ἡμῖν διὰ τῶν προφητῶν καὶ λέγει· «Εἶδες ἃ ἐποίησάν μοι ἡ κατοικία τοῦ Ἰσ‐ ραήλ», —τὸν Ἰσραὴλ τὸν λαόν μοι νόει ἐκεῖνον, — «ἐπορεύθη ἐπὶ πᾶν ὄρος ὑψηλὸν καὶ ὑποκάτω παντὸς ξύλου266
25κατασκίου». Ἐὰν ἴδῃς τὸν Φαρισαῖον εἰς τὸ ἱερὸν ἀναβαί‐ νοντα ἀλαζονικῶς καὶ μὴ τύπτοντα ἑαυτοῦ τὸ στῆθος μηδὲ κηδόμενον τῶν ἰδίων κακῶν, ἀλλὰ λέγοντα· «Εὐχαριστῶ σοι ὅτι οὐκ εἰμὶ ὡς οἱ λοιποὶ τῶν ἀνθρώπων, ἅρπαγες, ἄδικοι, μοιχοί, ἢ καὶ ὡς οὗτος ὁ τελώνης· νηστεύω δὶς
30τοῦ σαββάτου, ἀποδεκατῶ τὰ ὑπάρχοντά μου», ὄψει ὅτι ἀναβέβηκεν «ἐπὶ πᾶν ὄρος ὑψηλὸν» ψεκτῶς καὶ ἀγαπήσας μεγαλοφροσύνην καὶ ‘κατὰ τὴν ἀλαζονείαν καὶ κατὰ τὴν ὑπερηφανίαν‘. Ὃς δὲ ἀναβέβηκε καὶ «ἐπὶ πάντα βουνὸν ὑψηλὸν» καὶ γέγονεν «ὑποκάτω παν‐
35τὸς ξύλου» οὐ καρπίμου, ἀλλ’ «ἀλσώδους»· ἄλλο γὰρ τὸ ἀλσῶδες ξύλον, ἄλλο τὸ καρποφόρον· εἰς ἄλση ὅταν φυτεύωσι ξύλα, φυτεύουσιν οὐ τὰ καρποφόρα, οὐ συκῆν οὐδὲ ἄμπελον, ἀλλὰ μόνον τέρψεως χάριν ἄκαρπα ξύλα. Τοιούτους εὑρήσεις τοὺς λόγους τῶν ἑτεροδόξων καὶ
40τὰ κάλλη τῶν πιθανοτήτων αὐτῶν οὐκ ἐπιστρεφόντων τοὺς ἀκούοντας. Ὅταν οὖν τοῖς τοιούτοις λόγοις τις ἑαυτὸν ἐπιδῷ, πεπόρευται «ὑποκάτω παντὸς ξύλου ἀλσώδους»· οὐκ εἴρηκε «παντὸς ξύλου» καὶ σεσιώπηκεν, οὐδὲ πάλιν προσέθηκε· παντὸς ξύλου τοῦ καρπίμου, ἀλλ’ εἴρηκεν
45«ὑποκάτω παντὸς ξύλου ἀλσώδους». Διὰ τοῦτο νοήσεις τί δήποτε ὁ νομοθέτης λέγει· «Οὐ φυτεύσεις πᾶν ξύλον παρὰ τὸ θυσιαστήριον κυρίου τοῦ θεοῦ σου, καὶ οὐ ποιήσεις ἄλσος»· ἔχεις γὰρ καὶ τὸ ὄνομα τοῦ ἄλσους ἀπηγορευ‐ μένον.

4

.

5

«Καὶ ἐπόρνευσεν ἐκεῖ. Καὶ εἶπα μετὰ τὸ πορνεῦσαι
αὐτὴν ταῦτα πάντα· πρός με ἀνάστρεψον· καὶ οὐκ ἀνέσ‐ τρεψεν, καὶ εἶδεν τὴν ἀσυνθεσίαν αὐτῆς ἡ ἀσύνθετος Ἰού‐ δα.» Λελοιδορήμεθα καὶ ἡμεῖς, λέγω οἱ ἁμαρτάνοντες268
5καὶ μὴ τηροῦντες τὰς συνθήκας τοῦ θεοῦ μηδὲ βλέποντες ὅτι ἀπολωλέκασιν ἐκεῖνοι τὴν διαθήκην εὐγενεῖς ὄντες, ἐξ Ἀβραὰμ ὄντες, ἐπαγγελίαν λαβόντες. Δέον οὖν ἡμᾶς λογίζεσθαι ὅτι, 〈εἰ〉 ἐκπεπτώκασιν ἐκεῖνοι τῶν εὐλογιῶν καὶ τῶν ἐπαγγελιῶν καὶ οὐδὲν ὤνησεν αὐτοὺς τὸ εἶναι ἀπὸ τῶν
10πατέρων, πόσῳ πλέον ἡμεῖς ἁμαρτάνοντες ἐγκαταλειφθη‐ σόμεθα. «Εἰ ἦτε τέκνα τοῦ Ἀβραάμ, τὰ ἔργα τοῦ Ἀβραὰμ ἂν ἐποιεῖτε» λέγει αὐτοῖς ὁ σωτήρ, καὶ πάλιν ὁ Ἰωάν‐ νης· «Μὴ ἄρξησθε λέγειν ἐν ἑαυτοῖς, ὅτι πατέρα ἔχομεν τὸν Ἀβραάμ· λέγω γὰρ ὑμῖν ὅτι δύναται ὁ θεὸς ἐκ τῶν
15λίθων τούτων ἐγεῖραι τέκνα τῷ Ἀβραάμ»· λίθους αἰνισ‐ σόμενος ἡμᾶς τοὺς «λιθίνην» ἔχοντας «τὴν καρδίαν» καὶ ἐσκληρυμμένους πρὸς τὴν ἀλήθειαν, καὶ ἀληθῶς ὁ δυνατὸς θεὸς ἤγειρε τέκνα τῷ Ἀβραὰμ ἀπὸ τῶν λίθων, ἐὰν ‘μείνωμεν ἐν τῇ τεκνογονίᾳ‘ καὶ τηρήσωμεν ‘τὸ
20πνεῦμα τῆς υἱοθεσίασ‘. «Εἶδεν» οὖν «τὴν ἀσυνθεσίαν αὐτῆς» τῆς κατοικίας τοῦ Ἰσραὴλ «ἡ ἀσύνθετος Ἰούδα», ἡ μὴ τηρήσασα τὰς συνθήκας τὰς πρὸς τὸν θεόν, «καὶ εἶδεν διότι περὶ πάντων, ὧν κατελείφθη» ἐκείνη—ταῦτα γὰρ πάντα ἡμεῖς βλέπο‐
25μεν ὁ Ἰούδας, 〈ἐὰν〉 ἀναγινώσκωμεν τὴν γραφήν—‘ὅτι περὶ πάντων ὧν κατελείφθη ἡ κατοικία τοῦ Ἰσραήλ, ἐν οἷς ἐμοιχᾶτο ἐξαπέστειλεν αὐτὴν ὁ θεὸς καὶ ἔδωκεν αὐτῇ βιβλίον ἀποστασίου‘. Καὶ δέον ἡμᾶς παιδευθῆναι ἐξ ὧν ἐκείνοις ἐποίησε κρίνας αὐτοὺς κατὰ τὰ ἁμαρτήματα, ἐγκα‐270
30ταλιπὼν καὶ παραδοὺς εἰς αἰχμαλωσίαν καὶ παραδοὺς εἰς φόνον καὶ παραδοὺς τοῖς πολεμίοις· δέον ἐκ τούτων ἡμᾶς ἐπιστρέψαι καὶ ἕκαστον ἡμῶν λογίσασθαι ὅτι ‘εἰ ὁ θεὸς τῶν κατὰ φύσιν κλάδων οὐκ ἐφείσατο, πόσῳ πλέον ἡμῶν οὐ φείσεται‘, εἰ τοὺς ἀπὸ τῶν πατέρων οὕτως ἐξέωσε
35γενομένους ἁμαρτωλούς, τί ἡμεῖς οἱ ἀπὸ τῶν ἐθνῶν κλη‐ θέντες πεισόμεθα, ἡμεῖς οὐδὲν τούτων ἐλογισάμεθα, κλη‐ θέντες ἵνα παραζηλώσῃ ἐκεῖνος ὁ λαὸς ὁρῶν τὸν δοῦλον τετιμημένον, βλέπων τὸν ἀγενῆ προσεληλυθότα. Εἰ ἤδη τοσαῦτα ἐκεῖνοι πεπόνθασι, πόσῳ πλέον, ἐὰν ἁμαρτάνω‐
40μεν, ἡμεῖς ἐγκαταλειφθησόμεθα; «Ἐν οἷς ἐμοιχᾶτο ἡ κατοικία τοῦ Ἰσραήλ, ἐξαπέστειλα αὐτὴν καὶ ἔδωκα αὐτῇ βιβλίον ἀποστασίου εἰς τὰς χεῖρας αὐτῆς· καὶ οὐκ ἐφοβήθη ἡ ἀσύνθετος Ἰούδα» ἃ πεποίηκα τῇ κατοικίᾳ τοῦ Ἰσραὴλ ὅτι «ἐξαπέστειλα αὐτὴν καὶ
45ἔδωκα αὐτῇ βιβλίον ἀποστασίου», «οὐκ ἐφοβήθη» ἐκ τῶν ἐκείνοις γεγενημένων. Εἰσῆλθέ τις εἰς οἰκίαν οἰκο‐ δεσπότου, νεώνητός ἐστι, πυνθάνεται τίνα τῶν προτέρων οἰκετῶν ἐτίμησε καὶ διὰ τί, τίνα ἠτίμασε τῶν οἰκετῶν καὶ διὰ τί· κατανοήσας, εἰ βούλεται εἶναι ἐν τῇ οἰκίᾳ τοῦ

4

.

5

(50)

οἰκοδεσπότου, φυλάσσεται τούτοις περιπεσεῖν, ἃ πεποιή‐ κασιν οἱ πρότεροι δοῦλοι καὶ ἡμαρτηκότες καὶ ἐκβεβλημέ‐
νοι καὶ κολάσει παραδεδομένοι, εἶτα μαθὼν τίνα πεποιή‐ κασιν οἱ πρότεροι δοῦλοι καὶ εὐδοκιμηκότες, καὶ ἐπὶ ποτα‐ ποῖς ἐλευθερίας τετυχήκασι, ζηλοῖ ἐκείνους. Καὶ ἡμεῖς δὲ272
55οὐκ ἦμεν δοῦλοι τοῦ θεοῦ, ἀλλὰ εἰδώλων καὶ δαιμόνων, ἐθνικοί, ἐχθὲς καὶ πρώην προσεληλύθαμεν τῷ θεῷ, ἀνα‐ γινώσκωμεν τὴν γραφήν, ἴδωμεν τις ἐδικαιώθη, τίς κατε‐ δικάσθη, μιμησώμεθα τοὺς δικαιωθέντας, φυλασσώμεθα περιπεσεῖν τούτοις, οἷς περιπεπτώκασιν οἱ αἰχμαλω‐
60τευθέντες, οἱ ἐκβληθέντες ἀπὸ τοῦ θεοῦ.

4

.

6

 «Καὶ οὐκ ἐφοβήθη ἡ ἀσύνθετος Ἰούδα, καὶ ἐπορεύθη καὶ ἐπόρνευσεν καὶ αὐτή»—πρότερον πορνεύσαντος τοῦ Ἰσραὴλ πεπόρνευκεν ὕστερον καὶ Ἰούδας—«καὶ ἐγένετο εἰς οὐδὲν ἡ πορνεία αὐτῆς, καὶ ἐμοίχευσε τὸ ξύλον καὶ τὸν
5λίθον». Ὅταν ἁμαρτάνωμεν, οὐδὲν ἄλλο ποιοῦμεν ἢ λιθοκάρδιοι γινόμενοι μοιχεύομεν «τὸν λίθον»· ὅταν ἁμαρτάνωμεν καὶ πορνεύωμεν «ὑποκάτω παντὸς ξύλου ἀλσώδους», καὶ ἡμεῖς μοιχεύομεν «τὸ ξύλον». «Καὶ οὐκ ἐπεστράφη πρός με ἡ ἀσύνθετος Ἰούδα ἐξ
10ὅλης τῆς καρδίας αὐτῆς ἀλλ’ ἐπὶ ψεύδει.» Εἰ ἐπεστρέψα‐ μεν πρὸς τὸν θεόν, ἐλλιπῶς δέ, ἐγκαλούμεθα ὡς οὐκ «ἐξ ὅλης τῆς καρδίας» ἐπιστρέψαντες. Διὸ «οὐκ 〈ἐπεστράφη πρός με ἡ ἀσύνθετος Ἰούδα ἐξ ὅλης τῆς καρδίας αὐτῆς»· οὐκ〉 εἶπεν· καὶ οὐκ ἐπέστρεψεν ἡ ἀσύνθετος Ἰούδα, καὶ
15ἔστη, ἀλλά· «καὶ οὐκ ἐπεστράφη πρός με ἡ ἀσύνθετος Ἰούδα ἐξ ὅλης τῆς καρδίας αὐτῆς, ἀλλ’ ἐπὶ ψεύδει» ἐπέ‐ στρεψεν. Ἡ οὖν ἀληθῶς ἐπιστροφή ἐστιν ἀναγνῶναι τὰ «παλαιά»,
εἰδέναι τοὺς δικαιωθέντας, μιμήσασθαι αὐτούς, ἀναγνῶ‐274
20ναι ἐκεῖνα, ἰδεῖν τοὺς μεμφθέντας, φυλάξασθαι περιπεσεῖν ταῖς μέμψεσιν ἐκείναις, ἀναγνῶναι τὰ βιβλία τῆς καινῆς διαθήκης, τῶν ἀποστόλων τοὺς λόγους, μετὰ τὸ ἀναγνῶ‐ ναι γράψαι ταῦτα πάντα εἰς τὴν καρδίαν, βιῶσαι κατ’ αὐτά, ἵνα μὴ καὶ ἡμῖν δοθῇ ‘βιβλίον ἀποστασίου‘, ἀλλὰ
25δυνηθῶμεν ἥκειν ἐπὶ τὴν κληρονομίαν τὴν ἁγίαν, 〈καὶ〉 μετὰ τοῦ πληρώματος τῶν ἐθνῶν σωθέντος δυνηθῇ τότε ὁ Ἰσραὴλ εἰσελθεῖν· ‘ἐὰν γὰρ τὸ πλήρωμα τῶν ἐθνῶν εἰσέλ‐ θῃ, τότε πᾶς Ἰσραὴλ σωθήσεται‘, «καὶ γενήσονται μία ποίμνη, εἷς ποιμὴν» διδάσκων δοξάζειν τὸν παντοκρά‐
30τορα θεὸν ἐν αὐτῷ τῷ Χριστῷ Ἰησοῦ, ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κρά‐
τος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.276

5

t

 Εἰς τὸ «ἐπιστράφητε, υἱοί, ἐπιστρέφοντες, καὶ ἰάσομαι τὰ συντρίμματα ὑμῶν» μέχρι τοῦ
«περιζώσασθε σάκκους ἐπὶ τούτοις».
Ὁμιλία εʹ.

5

.

1

 Σαφῶς μὲν ἐν ταῖς τῶν ἀποστόλων γέγραπται Πράξε‐ σιν, ὅτι οἱ ἀπόστολοι εἰσῄεσαν πρῶτον εἰς τὴν τῶν Ἰου‐ δαίων συναγωγὴν καταγγέλλοντες αὐτοῖς, ὡς συγγενέσι διὰ τὸν Ἀβραὰμ καὶ Ἰσαὰκ καὶ Ἰακώβ, τῶν γεγραμμένων
5τὰ περὶ τῆς παρουσίας Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ὅτε δὲ ἐκείνων τὰ λεγόμενα μὴ δεχομένων ἔδει ἑτέρους εἶναι τοὺς ἀκροατὰς τῶν λεγομένων, τότε ἀπολογησάμενοι ἐκείνοις κατελίμπα‐ νον αὐτούς· γέγραπται γὰρ ὅτι «ὑμῖν ἔδει καταγγελθῆναι τὸν λόγον τοῦ θεοῦ· ἐπεὶ δὲ οὐκ ἀξίους κρίνετε ἑαυτούς,
10ἰδοὺ στρεφόμεθα εἰς τὰ ἔθνη»· τοῦτο δὲ σαφῶς εἰρημέ‐ νον ἐν ταῖς Πράξεσι τῶν ἀποστόλων δυνάμει πολλαχοῦ καὶ τῶν προφητῶν λέλεκται· καὶ γὰρ προηγουμένως μὲν λαλεῖ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον διὰ τῶν προφητῶν τοῖς ἀπὸ τοῦ λαοῦ ἐκείνου, εἰ δέ ποτε μετὰ τὸ πολλὰ εἰρηκέναι οὐκ
15ἠκούσθη, προφητεύει τὸν λόγον τὸν κηρυσσόμενον τοῖς ἔθνεσι. Τοῦτο δὲ καὶ ἐπὶ τῆς ἀρχῆς τοῦ σήμερον ἀναγνώσμα‐ τος γεγένηται, ἐπειδήπερ πρὸ μὲν τοῦ αὐτοῦ τοῖς ἀπὸ τοῦ Ἰσραὴλ λέγεται τὸ «εἰ καὶ πατέρα με καλέσεις, καὶ ἀπ’
20ἐμοῦ οὐκ ἀποστραφήσῃ· πλὴν ὡς ἀθετεῖ γυνὴ εἰς τὸν
συνόντα αὐτῇ, οὕτως ἠθέτησεν εἰς ἐμὲ ὁ οἶκος Ἰσραήλ, λέγει κύριος», καὶ ὅτε προηγουμένως ταῦτα εἴρηται τὰ περὶ τοῦ Ἰσραὴλ καὶ ἤκουσαν οἱ υἱοὶ Ἰσραὴλ «ὅτι ἠδίκησαν ἐν ταῖς ὁδοῖς αὐτῶν καὶ ἐπελάθοντο θεοῦ ἁγίου αὐτῶν»,278
25ἑξῆς καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον μετατίθησι τὸν λόγον ἐφ’ ἡμᾶς τοὺς ἀπὸ τῶν ἐθνῶν καί φησιν· «Ἐπιστράφητε, υἱοί, ἐπιστρέφοντες, καὶ ἰάσομαι τὰ συντρίμματα ὑμῶν»· ἡμεῖς γάρ ἐσμεν οἱ πεπληρωμένοι συντριμμάτων. Ἕκα‐ στος εἴποι ἄν, εἰ καὶ νῦν κεκαθάρισται καὶ ἴαται ἀπὸ
30τῶν συντριμμάτων· ‘Ἦμεν γὰρ καὶ ἡμεῖς ἀπειθεῖς, ἀνόητοι, πλανώμενοι, δουλεύοντες ἐπιθυμίαις καὶ ἡδοναῖς πολλαῖς καὶ ποικίλαις, ἐν κακίᾳ καὶ φθόνῳ διάγοντες, στυγητοί, μισοῦντες ἀλλήλους· ὅτε δὲ ἡ χρηστότης καὶ ἡ φιλανθρωπία ἐπεφάνη τοῦ σωτῆρος ἡμῶν θεοῦ, διὰ λου‐
35τροῦ παλιγγενεσίας ἐπέχεε τὸν ἔλεον αὐτοῦ ἐφ’ ἡμᾶς.‘ Καίτοιγε κἀκεῖνο τὸ ἀποστολικὸν ἅπαξ μνησθεὶς σαφέσ‐ τερον πειράσομαι παραστῆσαι. Οὐ γὰρ εἴρηκεν· Ἦμεν γάρ ποτε ἀνόητοι, ἀπειθεῖς· ἀλλὰ Παῦλος, ὁ ἀπόστολος, ὁ ἀπὸ τοῦ Ἰσραήλ, ὁ «κατὰ τὴν ἐν νόμῳ δικαιοσύνην γενόμενος
40ἄμεμπτος» λέγει· «Ἦμεν γὰρ καὶ ἡμεῖς ποτε» οἱ ἀπὸ τοῦ Ἰσραὴλ «ἀπειθεῖς, ἀνόητοι», ἀλλ’ οὐ μόνον οἱ ἀπὸ τῶν ἐθνῶν ἀνόητοι ἦσαν οὐδὲ μόνοι οἱ ἀπὸ τῶν ἐθνῶν ἀπειθεῖς οὐδὲ μόνοι ἐκεῖνοι ἁμαρτωλοί, καὶ ἡμεῖς δὲ οἱ τὸν νόμον δεδιδαγμένοι τοιοῦτοι ἐτυγχάνομεν πρὸ τῆς
45παρουσίας τοῦ Χριστοῦ. Λέγεται οὖν μετὰ τὰ εἰρημένα τῷ Ἰσραὴλ πρὸς ἡμᾶς τοὺς ἀπὸ τῶν ἐθνῶν· «Ἐπιστράφητε, υἱοί, ἐπιστρέ‐

5

.

2

φοντες, καὶ ἰάσομαι τὰ συντρίμματα ὑμῶν.» Ἀλλ’ ἐρεῖ τις· ταῦτα εἴρηται πρὸς τὸν Ἰσραήλ, σὺ δὲ αὐτὰ ἕλκεις ἐπὶ τοὺς ἀπὸ τῶν ἐθνῶν. Θέλομεν παραστῆσαι ὅτι οὐ μετὰ
πολλά, ἀλλ’ εὐθύς, ὅπου βούλεται πρὸς τὸν Ἰσραὴλ λέγειν280
5τὰ περὶ ἐπιστροφῆς, προστίθησι τὸ τοῦ Ἰσραὴλ ὄνομα. Ἑξῆς γοῦν λέγεται· «Ἐὰν ἐπιστραφῇ Ἰσραήλ, λέγει κύριος, πρός με, καὶ ἐπιστραφήσεται, καὶ ἐὰν περιέλῃ τὰ βδελύγματα αὐτοῦ ἐκ τοῦ στόματος αὐτοῦ, καὶ ἀπὸ τοῦ προσώπου μου εὐλαβηθῇ, καὶ ὀμόσῃ· ζῇ κύριος, μετὰ ἀλη‐
10θείας καὶ ἐν κρίσει καὶ ἐν δικαιοσύνῃ, καὶ εὐλογήσουσιν ἐν αὐτῷ ἔθνη»· τὰ πρῶτα τοίνυν εἴρηται πρὸς τοὺς ἀπὸ τῶν ἐθνῶν, εἶτ’ 〈ἐπὶ τοῦ Ἰσραὴλ λέγεται〉 ἐπεὶ ‘ἐὰν τὸ πλήρωμα τῶν ἐθνῶν εἰσέλθῃ, τότε πᾶς Ἰσραὴλ σωθή‐ σεται‘, κατὰ τὰ εἰρημένα παρὰ τῷ ἀποστόλῳ ἐν τῇ
15πρὸς Ῥωμαίους ἐπιστολῇ. Πρόσχες τίνα τρόπον ὁ μὲν θεὸς προτρέπει ἡμᾶς ἐπι‐ στρέφοντας τελείως ἐπιστρέφειν, ἐπαγγελλόμενος ὅτι ἐὰν «ἐπιστρέφοντες» ἐπιστρέψωμεν πρὸς αὐτόν, ἰάσεται ἡμῶν διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ «τὰ συντρίμματα»· ἡμεῖς δὲ
20ἀποκρινόμενοι, οἱ μὴ μέλλοντες μηδὲ βραδύνοντες περὶ τῆς σωτηρίας ὡς ἐκεῖνος ὁ Ἰσραήλ, φαμέν· ‘Οἵδε ἡμεῖς ἐσόμεθά σοι.‘ Ὁ μὲν θεὸς εἶπεν· «Ἐπιστράφητε, υἱοί, ἐπιστρέφοντες, καὶ ἰάσομαι τὰ συντρίμματα ὑμῶν», οἱ δὲ ἀπὸ τῶν ἐθνῶν· «Δοῦλοι ἐσόμεθα ἡμεῖς», οὐ πρότερον
25ὄντες, «σοί», ἀλλὰ δαιμόνων ὄντες, ἀλλὰ δυνάμεων ἀντι‐ κειμένων τυγχάνοντες· «ὅτε» γὰρ «διεμέριζεν ὁ ὕψιστος ἔθνη», ἐγενήθημεν ἡμεῖς οὐ «μερίς» σου οὐδὲ μετὰ τοῦ λαοῦ Ἰακὼβ «σχοίνισμα κληρονομίας» σου, ἀλλὰ
γεγόναμεν ἄλλων μερίδες· ὅμως δὲ ἡμεῖς οἱ γενόμενοι282
30ἄλλων ποτὲ μερίδες, σοῦ εἰπόντος ἡμῖν «Ἐπιστράφητε, υἱοί, ἐπιστρέφοντες, καὶ ἰάσομαι τὰ συντρίμματα ὑμῶν» ἀπο‐ κρινόμεθα· 〈‘Οἵδε〉 ἡμεῖσ‘· τοῦτο γὰρ περιεμένομεν, τὴν κλῆσιν, μόνον. Οὐχ ὡς ἐκεῖνοι ἐκλήθησαν καὶ παρῃτή‐ σαντο, οὕτω καὶ ἡμεῖς καλούμενοι παραιτούμεθα. Ἔχομεν
35γὰρ ἐν ταῖς τοῦ εὐαγγελίου παραβολαῖς, ὅτι τινῶν κεκλη‐ μένων προηγουμένως ‘ὁ μέν τις ἔλεγε· γυναῖκα ἔγημα, ἔχε με παρῃτημένον, ὁ δέ τις· ζεύγη βοῶν ἠγόρασα πέντε, πορεύομαι δοκιμάσαι αὐτά, ἔχε με παρῃτημένον‘. Οὐχ οὕτως οὖν ἡμεῖς, οἱ ἀπὸ τῶν ἐθνῶν, ἐκλήθημεν καὶ παραι‐
40τούμεθα· διὰ τί; περὶ ποῖον ἀγρὸν ἵνα καταγενώμεθα; περὶ ποίαν γυναῖκα σοφήν; ἀλλὰ περὶ τί ἄλλο ἀσχοληθῶ‐ μεν; Εἴρηκεν οὖν ὁ θεὸς ἡμῖν· «Ἐπιστράφητε, υἱοί, ἐπιστρέ‐ φοντες, καὶ ἰάσομαι τὰ συντρίμματα ὑμῶν»· καὶ βλέ‐
45ποντες ἑαυτῶν τὰ συντρίμματα καὶ περὶ τῆς ἰάσεως ἐπαγ‐ γελίαν, εὐθέως ἡμεῖς ἀποκρινόμεθα καὶ λέγομεν· «Ἰδοὺ ἡμεῖς ἐσόμεθά σοι, ὅτι σὺ κύριος ὁ θεὸς ἡμῶν.» Ἐπα‐ κούσαντες οὖν καὶ εἰπόντες· «ἐσόμεθά σοι», μνημονεύω‐ μεν, ὅτι ὑπεσχόμεθα θεῷ, λέγοντες αὐτῷ τὸ «ἐσόμεθά

5

.

2

(50)

σοι»· καὶ εἰπόντες αὐτῷ τὸ «ἐσόμεθά σοι» μηδενὸς ἄλλου γενώμεθα, μὴ πνεύματος ὀργῆς, μὴ πνεύματος λύπης, μὴ πνεύματος ἐπιθυμίας, μὴ τοῦ διαβόλου γενώμεθα, μὴ
τῶν ἀγγέλων αὐτοῦ· ἀλλὰ κληθέντες καὶ εἰπόντες· «Ἰδοὺ ἡμεῖς ἐσόμεθά σοι», δείξωμεν τοῖς ἔργοις, ὅτι284
55ἐπαγγειλάμενοι γενέσθαι αὐτοῦ, οὐδενὶ ἄλλῳ ἢ αὐτῷ ἑαυτοὺς ἀνεθήκαμεν. Καὶ λέγομεν· «Ὅτι σὺ κύριος ὁ θεὸς ἡμῶν εἶ»· οὐδένα γὰρ θεὸν ἡμεῖς ὁμολογοῦμεν, οὐ τὴν κοιλίαν ὡς οἱ γαστρίμαργοι, «ὧν ὁ θεὸς ἡ κοιλία»· οὐ τὸ ἀργύριον ὡς οἱ φιλάργυροι, καὶ τὴν πλεονεξίαν, ἥτις
60ἐστὶν εἰδωλολατρία, οὐδὲ ἄλλο τι ἐκθεοῦμεν καὶ θεο‐ ποιοῦμεν, ὧν οἱ πολλοὶ θεοποιοῦσιν, ἀλλὰ ἡμῖν ὁ ἐπὶ πᾶσι θεός, ὁ «ἐπὶ πάντων», ὁ «διὰ πάντων», ὁ «ἐν πᾶσι» θεός ἐστιν, καὶ 〈ἐπεὶ〉 ἠρτήμεθα τῆς ἀγάπης τῆς πρὸς τὸν θεόν—ἡ γὰρ ἀγάπη κολλᾷ ἡμᾶς τῷ θεῷ—λέγομεν·
65«Ἰδοὺ οἵδε ἡμεῖς ἐσόμεθά σοι, ὅτι σὺ κύριος ὁ θεὸς ἡμῶν.»

5

.

3

 Εἶτα καταγνόντες τῶν προτέρων ἡμῶν κακῶν—ὅτε μεγάλα μὲν ἐνομίζομεν καὶ ὑψηλὰ τὰ εἴδωλα, προσεκυνοῦ‐ μεν καὶ θαυμαστὰ ἐνομίζομεν οἷς ἐλατρεύομεν, νυνὶ δὲ κατέγνωμεν ὅτι ἐκεῖνα πάντα ψευδῆ ἦν καὶ οὐδὲν ἐτύγχανεν
5—λέγομεν «ἐπιστρέφοντες»· «Ὄντως εἰς ψεῦδος ἦσαν οἱ βουνοί», καὶ ἡμεῖς καταγνόντες τῶν προτέρων ὑψη‐ λῶν καὶ τῶν προτέρων θαυμασίων. Καὶ τάχα ἐὰν φιλοτεχ‐ νῶμεν, εὑρήσομεν τὴν διαφορὰν τῶν ἐν τοῖς ἔθνεσι βουνῶν καὶ ὀρέων, ἅτινα καταλιπόντες οἱ εἰπόντες· «Ἰδοὺ οἵδε
10ἡμεῖς ἐσόμεθά σοι, ὅτι σὺ κύριος ὁ θεὸς ἡμῶν εἶ», κατη‐ γοροῦσιν αὐτῶν ὡς ψευδῶν, καὶ τῶν βουνῶν καὶ τῶν ὀρέων. Τίς οὖν ἡ διαφορὰ τῶν ἐν τοῖς ἔθνεσιν ὀρέων καὶ βουνῶν, ὧν κατεγνωκότες λέγομεν· «Ὄντως εἰς ψεῦδος ἦσαν οἱ βουνοὶ καὶ ἡ δύναμις τῶν ὀρέων»; Τοῦτο
15λέγομεν ἡμεῖς καταγνόντες τῶν προτέρων. Τὰ προσκυνούμενα παρὰ τοῖς ἔθνεσι τὰ μὲν προσκυνεῖται ὡς θεοί, τὰ δὲ ὡς
ἥρωες. Ὁμολογοῦσι γὰρ καὶ αὐτοὶ περί τινων, 〈ὅτι ἄνθρω‐ ποι〉 πρότερον ἦσαν καὶ ἀπεθεώθησαν· Ἡρακλέα προσκυ‐ νοῦσιν οὐχ ὡς γεγεννημένον θεόν, ἀλλ’ ὡς ἐξ ἀνθρώπου286
20εἰς θεὸν μεταβληθέντα· Ἀσκληπιὸν προσκυνοῦσιν ὡς ἐξ ἀνθρώπων δι’ ἀρετὴν εἰς θεὸν μεταβεβληκότα· ὅταν δὲ προσκυνῶσι τοὺς πατέρας τούτων ὀνομαζομένους παρ’ αὐτοῖς θεούς, προσκυνοῦσιν οὐχ ὡς μεταβαλόντας ἐξ ἀνθρώ‐ πων εἰς θεούς, ἀλλ’ ὡς ἐκεῖνοι οἴονται, θεοὺς ἀρχῆθεν
25ὄντας. Ἔσονται μὲν οὖν 〈οἱ〉 ἀρχῆθεν μὲν θεοὶ νομιζόμε‐ νοι τοῖς ἔθνεσιν τὰ ὄρη καὶ «ἡ δύναμις τῶν ὀρέων», οἱ δὲ νομιζόμενοι παρ’ αὐτοῖς νῦν μὲν εἶναι θεοί, πρότερον δ’ ἄνθρωποι γεγονέναι, οὗτοί εἰσιν «οἱ βουνοί». Ἐγνωκότες οὖν ἀμφότερα 〈τὰ〉 προσκυνούμενα τάγματά
30φασιν· «Ὄντως εἰς ψεῦδος ἦσαν οἱ βουνοὶ καὶ ἡ δύναμις τῶν ὀρέων.» Οὐ γὰρ ὑπολαμβάνουσιν οἱ αὐτοῖς λατρεύον‐ τες, ὅτι ψευδῆ ἐστι ταῦτα· διόπερ οἴονται τοὺς χρησμοὺς 〈ἀληθινοὺς εἶναι χρησμοὺσ〉 καὶ τὰς θεραπείας ἀληθινὰς εἶναι θεραπείας, οὐχ ὁρῶντες διαφορὰν ‘πάσης δυνάμεως
35καὶ σημείων καὶ τεράτων ψεύδους ἐν πάσῃ ἀπάτῃ ἀδικίας τοῖς ἀπολλυμένοις γινομένων‘ πρὸς πᾶσαν δύναμιν σημείων καὶ τεράτων ἀληθείας. Ἃ μὲν γὰρ ἐποίει Χριστὸς Ἰησοῦς, ταῦτα ἦν σημεῖα ἀληθείας, καὶ πρὸ αὐτοῦ ἃ μὲν ἐποίει Μωσῆς, δύναμις ἦν ἀληθείας, ἃ δὲ ἐποίουν οἱ Αἰγύπτιοι,
40σημεῖα μὲν ἦν καὶ τέρατα ψεύδους, οὕτως δὲ καὶ ἃ ἐποίει Σίμων μετὰ τὸν Ἰησοῦν ὁ μάγος, ὥστε ἀποπλανᾶν τὸ ἔθνος τῆς Σαμαρείας καὶ νομίζεσθαι αὐτὸν εἶναι ‘δύνα‐
μιν θεοῦ‘, καὶ αὐτὰ ἦν σημεῖα καὶ τέρατα ψεύδους. Ὅταν οὖν καταγνῶμεν ἐκείνων, λέγομεν οἱ κατεγνω‐288
45κότες· «Ὄντως εἰς ψεῦδος ἦσαν οἱ βουνοὶ καὶ ἡ δύναμις

5

.

4

τῶν ὀρέων»· εἶτα ἐπεὶ ἡμεῖς οἱ ἀπὸ τῶν ἐθνῶν ἴσμεν ὅτι τῷ ‘παραπτώματι τοῦ Ἰσραὴλ ὁδὸν ἐλάβομεν σωτη‐ ρίασ‘, καὶ ἐκεῖνοι ἔξω εἰσὶν ἐκβεβλημένοι, μέχρι τὸ πλή‐ ρωμα ἡμῶν εἰσέλθῃ, ἴσμεν δὲ ὅτι ἐὰν ‘τὸ πλήρωμα τῶν
5ἐθνῶν εἰσέλθῃ, μετὰ τοῦτο πᾶς Ἰσραὴλ σωθήσεται‘, διὰ τοῦτό φαμεν πρῶτον μὲν τὸ «Ὄντως εἰς ψεῦδος ἦσαν οἱ βουνοὶ καὶ ἡ δύναμις τῶν ὀρέων», δεύτερον δὲ περὶ τοῦ Ἰσραὴλ σωθησομένου μετὰ τὸ πλήρωμα τῶν ἐθνῶν· «Πλὴν διὰ κυρίου θεοῦ ἡμῶν ἡ σωτηρία τοῦ Ἰσραήλ.»
10Ἐπεὶ δὲ ἅπαξ ἐμνήσθημεν τοῦ ἀποστολικοῦ ῥητοῦ λέγον‐ τος ὅτι ‘τῷ παραπτώματι, ᾧ παρέπεσεν ὁ Ἰσραήλ, ἡ σωτηρία γέγονε τοῖς ἔθνεσιν‘, καὶ ὅταν «τὸ πλήρωμα τῶν ἐθνῶν εἰσέλθῃ», ἔξω μένοντος τοῦ Ἰσραήλ, μετὰ τὸ εἰσερχόμενον πλήρωμα τῶν ἐθνῶν ‘τότε πᾶς Ἰσραὴλ σωθή‐
15σεται‘, φέρε τὰ κατὰ τοὺς τόπους τούτους ἀναπτύξωμεν. Ἦν 〈τισ〉 Ἰσραὴλ σῳζόμενος. Ἐξέπεσεν ὁ πολὺς Ἰσραήλ, ἀλλὰ «λεῖμμα κατ’ ἐκλογὴν χάριτος γέγονεν», περὶ οὗ λείμματος μυστικῶς «ἐν Ἠλίᾳ» λέλεκται· «Κατέ‐ λιπον ἐμαυτῷ ἑπτακισχιλίους ἄνδρας, οἵτινες οὐκ ἔκαμψαν
20γόνυ τῇ Βαάλ», καὶ ἑρμηνεύων περὶ τοῦ λείμματος τούτου ὁ ἀπόστολός φησιν· «Ἄρ’ οὖν καὶ ἐν τῷ νῦν καιρῷ λεῖμμα κατ’ ἐκλογὴν χάριτος γέγονεν.» Οὐκοῦν Ἰσραὴλ κἂν λεῖμμα σῳζόμενον, καταλειφθέντος τοῦ Ἰσραήλ. Ταῦτα τὰ δύο τάγματα, εἰ δυνατὸς εἶ, μετάγαγέ μοι καὶ ἐπὶ τοὺς
25ἀπὸ τῶν ἐθνῶν· οὐ γὰρ εἶπεν· ὅταν πάντα τὰ ἔθνη σωθῇ, τότε πᾶς Ἰσραὴλ σωθήσεται, ἀλλ’ ‘ὅταν τὸ πλήρωμα τῶν
ἐθνῶν εἰσέλθῃ, τότε πᾶς Ἰσραὴλ σωθήσεται‘· οὐ τὶς Ἰσραὴλ σωθήσεται μετὰ πάντα τὰ ἔθνη, ἀλλὰ μετὰ «τὸ πλήρωμα τῶν ἐθνῶν». Εἴ τις δύναται, τὸ λοιπόν, ὥσπερ290
30εὗρεν τὸν Ἰσραὴλ σῳζόμενον μετὰ τὸ πλήρωμα τῶν ἐθνῶν, διαβὰς τῷ λόγῳ κατανοησάτω, πότε ‘πάντες δουλεύσου‐ σιν‘ κατὰ τὰ ἐν τῷ Σοφονίᾳ εἰρημένα ‘τῷ θεῷ ὑπὸ ζυγὸν ἕνα καὶ ἐκ περάτων Αἰθιοπίας οἴσουσιν θυσίας αὐτῷ‘, ὅτε, ὡς ἐν ἑξηκοστῷ ἑβδόμῳ λέλεκται Ψαλμῷ· «Αἰθιο‐
35πία προφθάσει χεῖρα αὐτῆς τῷ θεῷ», καὶ ταῖς ‘βασι‐ λείαις τῆς γῆσ‘ προστάσσει ὁ λόγος λέγων· «Ἄισατε τῷ κυρίῳ, ψάλατε τῷ θεῷ Ἰακώβ.»

5

.

5

 Οὐκοῦν λέγομεν ἡμεῖς οἱ ἀπὸ τῶν ἐθνῶν περὶ μὲν ἑαυτῶν, μετανοοῦντες ἐπὶ τοῖς ψευδέσιν ἃ ἐνομίζομεν εἶναι ἀληθῆ· «Ὄντως εἰς ψεῦδος ἦσαν οἱ βουνοὶ καὶ ἡ δύναμις τῶν ὀρέων», περὶ δὲ τοῦ μεθ’ ἡμᾶς σωθησομένου Ἰσραήλ·
5«Πλὴν διὰ κυρίου θεοῦ ἡμῶν ἡ σωτηρία τοῦ οἴκου Ἰσ‐ ραήλ»· εἶτα ἐξομολογούμενοι περὶ τῶν ἁμαρτημάτων, ἐν οἷς καὶ οἱ πατέρες ἡμῶν γεγόνασιν καὶ ἡμεῖς αὐτοὶ εἰδω‐ λολατροῦντες, φαμέν· «Ἡ δὲ αἰσχύνη κατηνάλωσεν τοὺς μόχθους τῶν πατέρων ἡμῶν ἀπὸ νεότητος αὐτῶν, τὰ
10πρόβατα αὐτῶν καὶ τοὺς βόας αὐτῶν, τοὺς υἱοὺς αὐτῶν καὶ τὰς θυγατέρας αὐτῶν.» «Ἡ αἰσχύνη κατηνάλωσεν
τοὺς μόχθους τῶν πατέρων ἡμῶν» καὶ τάδε τὰ εἰρημένα. Οὐκοῦν εἰ μέλλει καταναλίσκεσθαι ὁ μοχθηρὸς μόχθος καὶ τὸ ψευδὲς ἔργον τῶν πατέρων, αἰσχύνην δεῖ γενέσθαι·292
15πρὶν γὰρ αἰσχύνης οὐ ‘καταναλίσκεται ὁ μόχθος τῶν πατέρων ἡμῶν‘ καὶ τὰ ἐπιφερόμενα. Διὰ τοῦτο κατανοή‐ σωμεν ἁμαρτανόντων διαφοράς. Εἰσὶν ἁμαρτάνοντες καὶ οὐκ αἰσχυνόμενοι οὐδὲ αἰδούμενοι ἐπὶ ταῖς ἁμαρτίαις αὐτῶν οὐδὲ ἐρυθριῶντες. Τοιοῦτοί εἰσιν οἱ ‘ἀπηλγηκότες καὶ
20ἑαυτοὺς παραδόντες πάσῃ ἀσελγείᾳ καὶ πάσῃ ἀκαθαρσίᾳ‘· βλέπεις γὰρ τοὺς ἀπὸ τῶν ἐθνῶν τίνα τρόπον ὡς ἀριστείας ἔσθ’ ὅτε καταλέγουσιν τὰς πορνείας καὶ τὰς μοιχείας ἑαυτῶν, οὐδὲ αἰδούμενοι ὁμολογεῖν τὰ τοιαῦτα πεποιηκέ‐ ναι, καὶ οὐ λέγουσιν αὐτὰ ἁμαρτήματα. Ὅσον οὐκ αἰσχύ‐
25νονται, οὐκ ἀναλίσκονται αὐτῶν οἱ μόχθοι, οὐκ ἀναλίσκε‐ ται αὐτῶν τὰ ἁμαρτήματα. Ἀρχὴ ἀγαθῶν ἐστιν τὸ αἰσχυν‐ θῆναί τινα ἃ οὐκ ᾐσχύνετο. Διὰ τοῦτο ἐγὼ οὐ κατάραν νομίζω ἐν τοῖς προφήταις λέγεσθαι ἐν τῷ «αἰσχυνθήτω‐ σαν καὶ ἐντραπήτωσαν πάντες οἱ μισοῦντες Σιών»·
30εὔχεται γὰρ τοὺς ἀναισθήτους 〈τῶν〉 τῆς αἰσχύνης ἔργων εἰς συναίσθησιν ἔρχεσθαι, ἵνα αἰσχυνθέντες δυνηθῶσιν ἀναλῶσαι τοὺς μόχθους καὶ τὰ ἁμαρτήματα αὐτῶν.

5

.

6

 Τὰ δὲ ἄλογα τῶν πατέρων κινήματα «πρόβατα» εἶπεν καὶ «μόσχους». Οὐ γὰρ πάντα τὰ ἄλογα ἐπαινετά, ἀλλ’ ἔστιν ἄλογά τινα ψεκτά, ὥσπερ τὰ πρόβατα τῶν πατέρων τῶν ἡμαρτηκότων, ἔστιν δέ τινα ἄλογα ἐπαινετά, οἷον·
5«Τὰ ἐμὰ πρόβατα τῆς φωνῆς μου ἀκούουσιν.» Πρόβατα ἦν καὶ ταῦτα, οἷς ἀνάλογον ἔχομεν τὸν λόγον, ἔχοντες τὸν ποιμένα τὸν καλὸν ἐν ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν. Ἐπὰν γὰρ λέγῃ ὁ σωτήρ· «Ἐγώ εἰμι ὁ ποιμὴν ὁ καλός», οὐκ ἀκούω μόνον καθολικῶς, ὡς πάντες ἀκούουσιν, ὅτι ποιμήν ἐστιν
10τῶν πιστευόντων, —καὶ τοῦτο μὲν γὰρ καὶ ὑγιὲς καὶ ἀληθές, —ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ ἐμῇ ψυχῇ ὀφείλω ἔχειν ἔνδον μου τὸν Χριστόν, ἔνδον μου τὸν καλὸν ποιμένα, ποιμαίνοντα τὰ ἐν ἐμοὶ ἄλογα κινήματα, ἵνα μηκέτι ἐπὶ τὴν νομὴν ὡς ἔτυχεν ἐξέρχηται, ἀλλ’ ἀγόμενα ὑπὸ τοῦ ποιμένος ταῦτα294
15τὰ ἀλλότριά ποτε τυγχάνοντα αὐτοῦ ἴδια γένηται αὐτοῦ. Διὰ τοῦτο νῦν, ἐὰν ποιμὴν ᾖ ἐν ἐμοί, ἄρχει μου τῶν αἰσθή‐ σεων· οὐκέτι εἰσὶν ὑπὸ νοῦν ἀλλότριον, ἢ ὑπὸ Φαραώ, ἢ ὑπὸ Ναβουχοδονόσορ, ἀλλὰ ὑπὸ τὸν καλὸν ποιμένα.

5

.

7

 «Ἡ αἰσχύνη» οὖν «κατηνάλωσεν τοὺς μόχθους τῶν πατέρων ἡμῶν ἀπὸ νεότητος αὐτῶν, τὰ πρόβατα αὐτῶν καὶ τοὺς βόας αὐτῶν.» Ἔστι τι ἐν ἡμῖν γεωργοῦν ἡμᾶς, ἤτοι δὲ κακῶς γεωργοῦν, εἴ γε δεῖ λέγειν τὸ κακῶς ἐπὶ
5τοῦ γεωργοῦντος, ἢ καλῶς γεωργοῦν. Εἰ μὲν οὖν κακῶς γεωργεῖ, μόχθος ἐστὶ τῶν πατέρων καταναλισκόμενος ὑπὸ τῆς αἰσχύνης αὐτῶν· εἰ δὲ καλῶς γεωργεῖ, οὐκ ἔστι τῶν πατέρων μόχθος. Ἀλλὰ μόσχος ἐστὶν ἀφ’ ὧν τὰ πρωτότοκα ἀναφέρεται ἐπὶ τοῦ θυσιαστηρίου τοῦ θεοῦ.
10 «Τοὺς υἱοὺς αὐτῶν καὶ τὰς θυγατέρας αὐτῶν» λέγου‐ σιν οὗτοι· τίνων «αὐτῶν» ἢ «τῶν πατέρων» 〈οἱ〉 υἱοὶ ἀναλίσκονται ὑπὸ τῆς αἰσχύνης αὐτῶν καὶ αἱ θυγατέρες;
Πολλάκις εἴπομεν τὰ τῆς ψυχῆς γεννήματα, ὅτι τὰ νοή‐ ματα μέν εἰσιν υἱοί, τὰ δὲ ἔργα καὶ αἱ πράξεις αἱ διὰ τοῦ296
15σώματος θυγατέρες· ἐπεὶ οὖν ἐστί τινα νοήματα μοχθηρά, ὁποῖα ἐνόησαν οἱ ἀπὸ τῶν ἐθνῶν, ἔστιν δὲ καὶ ἔργα μοχ‐ θηρά, διὰ τοῦτο υἱοὶ καὶ θυγατέρες ἀναλίσκονται ὑπὸ τῶν πεποιηκότων, ἐὰν αἰσχύνη αὐτοῖς ἐγγένηται περὶ τῶν ἡμαρτημένων. Ἡμᾶς δὲ μὴ εἴη ποιεῖν υἱοὺς καὶ θυγατέρας
20δεομένους ἀναλώσεως τῆς ἀπὸ τῆς αἰσχύνης.

5

.

8

 Μετὰ ταῦτα λέγουσιν οὗτοι οἱ ἐξομολογούμενοι τὸ «ἐκοι‐ μήθημεν ἐν τῇ αἰσχύνῃ ἡμῶν» καὶ μετὰ τοῦτό φασιν· «καὶ ἐπεκάλυψεν» φησὶν «ἡμᾶς ἡ ἀτιμία ἡμῶν». Περὶ τοῦ καλύμματος πολλάκις ἡμῖν εἴρηται τοῦ ἐπικειμένου τῷ
5προσώπῳ τῶν μὴ ἐπιστρεφόντων πρὸς κύριον· δι’ ὃ κάλυμμα «ἐὰν ἀναγινώσκηται Μωσῆς», ὁ ἁμαρτωλὸς οὐ νοεῖ αὐτόν· «Κάλυμμα» γὰρ «εἰς τὴν καρδίαν αὐτοῦ κεῖται»· δι’ ὃ κάλυμμα, ἐὰν ἀναγινώσκηται ἡ παλαιὰ διαθήκη, οὐ συνήσει ὁ ἀκούων· δι’ ὃ κάλυμμα καὶ ‘τὸ
10εὐαγγέλιον τοῖς ἀπολλυμένοις ἐστὶ κεκαλυμμένον‘. Ἐλέ‐ γομεν τοίνυν περὶ τοῦ καλύμματος ὅτι ἡ αἰσχύνη ἐστὶ τὸ κάλυμμα· ὅσον γὰρ ἔχομεν τὰ ἔργα τῆς αἰσχύνης, δῆλον ὅτι ἔχομεν τὸ κάλυμμα κατὰ τὸ εἰρημένον που ἐν τεσσα‐ ρακοστῷ καὶ τρίτῳ Ψαλμῷ· «Καὶ ἡ αἰσχύνη τοῦ προσώ‐
15που μου ἐκάλυψέν με.» Παρεθέμην ὅτι ὁ μὴ ἔχων αἰσχύ‐ νης ἔργα οὐκ ἔχει κάλυμμα, ὁποῖος ἦν ὁ Παῦλος λέγων· «Ἡμεῖς δὲ πάντες ἀνακεκαλυμμένῳ προσώπῳ τὴν δόξαν
κυρίου κατοπτριζόμεθα.» Παῦλος οὖν ἀνακεκαλυμμένον ἔχει τὸ πρόσωπον· οὐ γὰρ ἔχει αἰσχύνης ἔργα· ὁ μὴ ὡς298
20Παῦλος ὢν κεκαλυμμένον ἔχει τὸ πρόσωπον. Ὡς οὖν ἐκεῖ «ἡ αἰσχύνη τοῦ προσώπου μου ἐκάλυψέν με» εἴρηται ἐν τεσσαρακοστῷ καὶ τρίτῳ Ψαλμῷ, τὸν αὐτὸν τρόπον εἴρηται ἐνθάδε· «Ἐκάλυψεν» φησὶν «ἡμᾶς ἡ ἀτιμία ἡμῶν». Ὅσον ἀτιμίας ἔργα ἐργαζόμεθα, κάλυμμα
25ἔχομεν ἐπὶ τὴν καρδίαν ἡμῶν κείμενον. Εἰ θέλομεν τὸ κάλυμμα τὸ ἀπὸ τῆς ἀτιμίας ἀποθέσθαι, ἐπὶ τὰ τῆς τιμῆς ἔργα καταντήσωμεν καὶ νοήσωμεν ἐκεῖνο τὸ ὑπὸ τοῦ σωτῆ‐ ρος εἰρημένον· «Ἵνα πάντες τιμῶσι τὸν υἱὸν καθὼς τιμῶσι τὸν πατέρα», νοήσωμεν καὶ τὸ παρὰ τῷ ἀποστόλῳ
30εἰρημένον· «Διὰ τῆς παραβάσεως τοῦ νόμου τὸν θεὸν ἀτιμάζεις.» Ὁ δίκαιος ‘ὡς τιμᾷ τὸν πατέρα τιμᾷ τὸν υἱόν‘· ἡ ἀτιμία, ὅταν ἀτιμάζω τὸν υἱόν, αὐτὴ καθ’ ἣν ἀτι‐ μάζω τὸν πατέρα ἢ τὸν υἱόν, ἐπικάλυμμα γίνεται τοῦ προσώπου μου, καὶ λέγω· «Καὶ ἐπεκάλυψεν ἡμᾶς ἡ ἀτι‐
35μία.» Διὰ τοῦτο νοήσαντες τὸ κάλυμμα τὸ ἐπικείμενον ἀπὸ τῶν τῆς αἰσχύνης ἔργων, ἀπὸ τῶν τῆς ἀτιμίας πράξεων, περιελώμεθα τὸ κάλυμμα. Ἐφ’ ἡμῖν ἐστιν περιαιρεθῆναι τὸ κάλυμμα, οὐδενὸς ἄλλου ἐστίν· ‘ἡνίκα‘ γὰρ ‘ἐπέστρε‐ φεν πρὸς κύριον Μωσῆς, περιῃρεῖτο τὸ κάλυμμα‘. Ὁρᾷς
40ὡς Μωσῆς ποτε λαμβάνεται καὶ ἐπὶ τοῦ λαοῦ; Ὅσον οὐκ ἐπέστρεφεν πρὸς κύριον σύμβολον ὢν τοῦ λαοῦ τοῦ μὴ ἐπιστρέφοντος πρὸς κύριον, κάλυμμα εἶχεν ἐπικείμενον αὐτοῦ τῷ προσώπῳ· ὅτε δὲ ἐπέστρεφε πρὸς κύριον σύμβο‐ λον γινόμενος τῶν ἐπιστρεφόντων πρὸς κύριον, τότε «πε‐
45ριῃρεῖτο τὸ κάλυμμα»· καὶ οὐχ οἷον ὁ θεὸς αὐτῷ ἐκέ‐ λευεν· περίθου τὸ κάλυμμα, —οὐ γὰρ εἶπεν ὁ κύριος πρὸς Μωσῆν· περίθου τὸ κάλυμμα, —ἀλλ’ ἰδὼν Μωσῆς,
ὅτι οὐ δύναται ὁ λαὸς ἰδεῖν τὴν δόξαν αὐτοῦ, τότε ἐπετίθει τὸ «κάλυμμα ἐπὶ τὸ πρόσωπον», καὶ οὐ περιέμενεν θεὸν300

5

.

8

(50)

λέγοντα· περιελοῦ τὸ κάλυμμα, ‘ἡνίκα ἂν ἐπέστρεφεν πρὸς κύριον‘.

5

.

9

 Τοῦτο οὖν γέγραπται, ἵνα καὶ σύ, τὸ κάλυμμα ἐπιτι‐ θείς σου τῷ προσώπῳ διὰ τῶν τῆς ἀτιμίας καὶ τῶν τῆς αἰσχύνης ἔργων, αὐτὸς ἐργάσῃ καὶ τὸ περιαιρεθῆναι τὸ κάλυμμα· ἐὰν ἐπιστρέψῃς πρὸς κύριον, τότε περιαιρεῖς τὸ
5κάλυμμα, καὶ οὐκέτι ἐρεῖς τὸ «ἐπεκάλυψεν ἡμᾶς ἡ ἀτιμία ἡμῶν». Οἷον ὀργὴ ἐπικειμένη τῇ ψυχῇ ἡμῶν κατά τινος ἐπίκειται κάλυμμα ἡμῶν ἐπὶ τὸ πρόσωπον· διὰ τοῦτο εἰ θέλομεν προσευχόμενοι εἰπεῖν· «Ἐσημειώθη ἐφ’ ἡμᾶς τὸ φῶς τοῦ προσώπου σου, κύριε», περιαιρῶμεν τὸ κάλυμμα
10καὶ ποιήσωμεν τὸ ἀποστολικὸν ἐκεῖνο τὸ «βούλομαι οὖν προσεύχεσθαι τοὺς ἄνδρας ἐν παντὶ τόπῳ ἐπαίροντας ὁσίους χεῖρας χωρὶς ὀργῆς καὶ διαλογισμῶν». Ἐὰν περιέλωμεν τὴν ὀργήν, περιείλομεν τὸ κάλυμμα, ἐὰν τὰ πάθη πάντα· ὅσον δὲ ταῦτά ἐστιν ἐν τῷ νῷ ἡμῶν, ἐν τῷ
15λογισμῷ ἡμῶν, ἐπίκειται τῷ ἔνδον προσώπῳ, 〈τῷ〉 ἡγε‐ μονικῷ ἡμῶν, τὸ κάλυμμα καὶ ἡ ἀτιμία, τοῦ μὴ βλέπειν ἡμᾶς τὴν δόξαν τοῦ θεοῦ λάμπουσαν. Οὐκ ἔστιν ὁ θεὸς ὁ ἀπο‐ κρύπτων αὐτοῦ τὴν δόξαν ἀφ’ ἡμῶν, ἀλλ’ ἡμεῖς τὸ κάλυμμα ἀπὸ τῆς κακίας ἐπιτιθέντες τῷ ἡγεμονικῷ.

5

.

10

 «Διότι ἐναντίον τοῦ θεοῦ ἡμῶν ἡμάρτομεν ἡμεῖς καὶ οἱ πατέρες ἡμῶν.» Εἴθε καὶ ἡμεῖς λέγωμεν, ὡς οὗτοι κατὰ τὴν προσωποποιίαν τοῦ προφήτου, «ἡμάρτομεν». Οὐ ταὐτόν ἐστιν τὸ «ἡμάρτομεν» τῷ ἁμαρτάνομεν· ὁ μὲν γὰρ
5ἔτι ἐν ἁμαρτίᾳ ὢν μὴ λεγέτω «ἡμάρτομεν», ὁ δὲ προαμαρ‐ τήσας, ἀκριβῶς δὲ μετανοήσας λεγέτω «ἡμάρτομεν», ὡς
καὶ ἐν τῷ Δανιὴλ γέγραπται ἐξομολόγησις τῶν μηκέτι ἁμαρτανόντων λεγόντων· «Ἡμάρτομεν, ἠνομήσαμεν», καὶ ἐν Ψαλμοῖς· «Μὴ μνησθῇς ἡμῶν ἀνομιῶν ἀρχαίων»302
10φησὶν ὁ προφήτης. Καὶ ἡμεῖς οὖν ἐξομολογησώμεθα τὰς ἁμαρτίας, εἴθε μὴ χθιζάς, εἴθε μὴ τριθημερινάς, ἀλλ’ εἴθε ἐξομολογούμενοι ἐξομολογησώμεθα περὶ ἁμαρτημάτων πρὸ πεντεκαίδεκα ἐτῶν γεγενημένων, τῷ μηκέτι ἁμαρτίαν ἔχειν μετ’ ἐκεῖνα ἐπὶ πεντεκαίδεκα ἔτη· εἰ δὲ χθὲς ἡμάρ‐
15τομεν, οὔπω ἀξιόπιστοί ἐσμεν ἐξομολογούμενοι περὶ τῶν ἁμαρτημάτων ἡμῶν, οὐδὲ χώραν ἔχει ἀπαλειφθῆναι τὰ ἁμαρτήματα ἡμῶν ταῦτα. «Διότι ἡμάρτομεν ἡμεῖς καὶ οἱ πατέρες ἡμῶν ἀπὸ νεό‐ τητος ἡμῶν ἕως τῆς ἡμέρας ταύτησ»—ἐκεῖνα μὲν ἄλλως
20λελέχθω εἰς διδασκαλίαν τὴν περὶ τρόπου ἀρίστου ἐξομο‐ λογήσεως, ταῦτα δέ ἐστιν κατηγορία τοῦ ἐκ πολλοῦ ἁμαρ‐ τάνειν—«ἀπὸ νεότητος» φησὶν «ἕως τῆς ἡμέρας ταύτης, καὶ οὐχ ὑπηκούσαμεν τῆς φωνῆς κυρίου τοῦ θεοῦ ἡμῶν»· ἡμάρτομεν, καὶ οὐχ ὑπηκούσαμεν ἕως τοῦ παρόντος, εἶτα
25ἐπιστρέψαντες καὶ ἀρχὴν ἔχοντες ἐπιστροφῆς λέγουσιν τὸ ‘ἡμάρτομεν, καὶ οὐχ ὑπηκούσαμεν‘. Οὐδὲ γὰρ ἅμα τῷ θέλειν ὑπακοῦσαι ἤδη εὐθέως ὑπακούομεν· καὶ γὰρ ἔτι χρόνου δεῖ, ὥσπερ ἐπὶ τῶν τραυμάτων πρὸς τὴν ἴασιν, οὕτως καὶ ἐπὶ τῆς ἐπιστροφῆς, πρὸς τὸ τελείως καὶ καθα‐
30ρῶς ἐπιστρέψαι πρὸς τὸν θεόν.

5

.

11

 Ἐπὶ τούτοις περὶ τοῦ Ἰσραὴλ λέγει ὁ θεός· «Ἐὰν ἐπι‐ στραφῇ Ἰσραὴλ πρός με, λέγει κύριος, καὶ ἐπιστραφήσε‐ ται», τουτέστιν 〈ἐὰν〉 τελείως ἐπιστρέψῃ, καὶ ἐπιστρα‐ φήσεται ἐπιστροφῇ, οἱονεὶ ἄρξηται ἐπιστρέφειν· εἶτά
5φησι· «καὶ ἐὰν περιέλῃ τὰ βδελύγματα αὐτοῦ ἐκ
τοῦ στόματος αὐτοῦ, καὶ ἀπὸ προσώπου μου εὐλαβηθῇ, καὶ ὀμόσῃ· ζῇ κύριος ἐν ἀληθείᾳ καὶ ἐν κρίσει καὶ ἐν δικαιο‐ σύνῃ, καὶ εὐλογήσουσιν ἐν αὐτῷ ἔθνη.» Ἐὰν τάδε ποιή‐ σωσιν, «εὐλογήσουσιν ἐν αὐτῷ ἔθνη»· τίνα δὲ τάδε ποιή‐304
10σωσιν, ἵνα εὐλογήσωσιν ἐν αὐτῷ ἔθνη; «Ἐὰν περιέλῃ τὰ βδελύγματα αὐτοῦ ἐκ τοῦ στόματος αὐτοῦ.» Τί δὲ τὸ περιελεῖν «τὰ βδελύγματα ἐκ τοῦ στόματος»; Ὅσα κακῶς λέγομεν, βδελύγματά εἰσιν ἐν τῷ στόματι ἡμῶν. Περιέλωμεν τοίνυν τὰ βδελύγματα ἐκ τοῦ στόματος ἡμῶν,
15περιαιροῦντες καταλαλιάς, λόγους ματαίους, ἀργοὺς λόγους καὶ μέλλοντας ἡμᾶς ποιεῖν ἐγκαλεῖσθαι «ἐν ἡμέρᾳ κρί‐ σεως· ἐκ γὰρ τῶν λόγων σου δικαιωθήσῃ, καὶ ἐκ τῶν λόγων σου καταδικασθήσῃ». Εἴπερ οὖν θέλομεν ἀπαντῆ‐ σαι ἡμῖν τὸ «καὶ εὐλογήσουσιν ἐν αὐτῷ ἔθνη, καὶ ἐν αὐτῷ
20αἰνέσουσιν τῷ θεῷ ἐν Ἱερουσαλήμ», ποιήσωμεν τὰ ἀπ’ ἀρχῆς εἰρημένα, ποῖον δὲ πρῶτον; περιελεῖν «τὰ βδελύγ‐ ματα ἐκ τοῦ στόματος» ἡμῶν· ἑξῆς ἐστιν καὶ τὸ «ἀπὸ τοῦ προσώπου μου εὐλαβηθήσῃ»· δεύτερον τοῦτο ποιή‐ σωμεν, οὐχ ἁπλῶς, ἵνα εὐλαβηθῶμεν· τάχα γάρ ἐστιν
25εὐλάβεια γινομένη, οὐκ ἀπὸ προσώπου δὲ τοῦ θεοῦ. Οἱ γοῦν οὐκ ἐπιστημόνως φοβούμενοι, προτιθέμενοι δὲ φοβεῖ‐ σθαι, οὐκ ἀπὸ προσώπου τοῦ θεοῦ εὐλαβοῦνται· ὅσοι δὲ μετ’ ἐπιστήμης εὐλαβοῦνται, τῷ ἀεὶ βλέπειν καὶ ἀναζω‐ γραφεῖν ἑαυτοῖς τὸ ‘πρόσωπον τοῦ θεοῦ γινόμενον ἐπὶ
30τοὺς ποιοῦντας τὰ κακά, τοῦ ἐξολοθρευθῆναι ἐκ γῆς τὸ μνημόσυνον αὐτῶν‘, οὗτοί εἰσιν οἱ ἀπὸ προσώπου τοῦ θεοῦ εὐλαβούμενοι.

5

.

12

 «Ἐὰν περιέλῃ τὰ βδελύγματα 〈αὐτοῦ〉 ἀπὸ τοῦ στόμα‐ τος αὐτοῦ, καὶ ἀπὸ τοῦ προσώπου μου εὐλαβηθῇ, καὶ ὀμόσῃ· ζῇ κύριος, ἐν ἀληθείᾳ καὶ ἐν κρίσει καὶ ἐν δικαιο‐
σύνῃ.» Ἴδωμεν ἡμεῖς ἑαυτοὺς οἱ ὀμνύοντες, τίνα τρόπον306
5οὐκ ἐν κρίσει ὀμνύομεν ἀλλ’ ἀκρίτως, ὥστε γενέσθαι ἡμῶν τοὺς ὅρκους ἔθει μᾶλλον ἢ κρίσει. Συναρπαζόμεθα γοῦν, καὶ τοῦτο ἐλέγχων ὁ λόγος φησίν· «καὶ ἐὰν ὀμόσῃ· ζῇ κύριος, ἐν ἀληθείᾳ καὶ ἐν κρίσει καὶ ἐν δικαιοσύνῃ». Οἴδαμεν ἐν τῷ εὐαγγελίῳ εἰρημένον ὑπὸ τοῦ κυρίου πρὸς
10τοὺς μαθητάς· «Ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν μὴ ὀμόσαι ὅλως», ἴδω‐ μεν δὲ καὶ τοῦτο τὸ ῥητόν· καὶ ἐὰν διδῷ θεός, συνεξετασθή‐ σεται τὰ ἀμφότερα. Τάχα γὰρ πρῶτον δεῖ ὀμόσαι «ἐν ἀληθείᾳ καὶ ἐν κρίσει καὶ ἐν δικαιοσύνῃ», ἵνα μετὰ τοῦτο προκόψας τις ἄξιος γένηται τοῦ μὴ ὀμνύειν ὅλως, ἀλλ’
15ἔχειν «ναὶ» μὴ δεόμενον 〈μαρτύρων〉 τοῦ εἶναι τοῦτο, καὶ ἔχειν αὐτὸν «οὒ» μὴ δεόμενον μαρτύρων τοῦ εἶναι αὐτὸ ἀληθῶς «οὔ». «Καὶ ὀμόσῃ» οὖν «ζῇ κύριος ἐν ἀληθείᾳ». Ἐν τῷ ὀμνύοντι πρῶτον ζητῶ τὸ μὴ ψεῦδος, ἀλλὰ τὸ ἀληθές, ἵνα
20μετὰ ἀληθείας ὀμόσῃ, —ἡμεῖς δὲ οἱ τάλανες καὶ ἐπιορ‐ κοῦμεν, —ἀλλ’ ἔστω ‘μετὰ ἀληθείασ‘, οὐδὲ 〈οὕτωσ〉 καλῶς ὅρκος γίνεται, «ἀλλ’ ἐν κρίσει»· δεδόσθω γάρ, ἔθει ὀμνύω· 〈οὐκ ὀμνύω〉 «ἐν κρίσει». Εἰ δέοι παρα‐ λαμβάνειν εἰς τὸν τοιοῦτον ὅρκον τὸν θεὸν τὸν τοῦ παντὸς
25〈καὶ〉 τὸν Χριστὸν αὐτοῦ ἐπὶ τόδε τὸ πρᾶγμα, πηλίκον δεῖ εἶναι τὸ πρᾶγμα, ἵνα γόνατα θῶ καὶ ὀμόσω; Πρὸς τὴν ἀπιστίαν γενομένην ἔν τισιν περὶ τοῦ λόγου μου θερα‐ πεύων τοῦτο ποιήσαιμί ποτε, εἰ δὲ ὡς ἔτυχεν, εἰ οὕτως ὀμνύοιμι, ἁμάρτοιμι ἄν.
30 «Ἐὰν» οὖν «ὀμόσῃ· 〈ζῇ〉 κύριος, μετὰ ἀληθείας, καὶ ἐν κρίσει» μὴ ἀκρίτως «καὶ ἐν δικαιοσύνῃ» μὴ ἀδίκως,
«καὶ εὐλογήσουσιν ἐν αὐτῷ ἔθνη»· ἥνωσεν ἀμφότερα, τοὺς ἀπὸ τῶν ἐθνῶν καὶ τὸν Ἰσραήλ, εἶπεν περὶ τῶν ἐθνῶν, εἶπεν308

5

.

13

καὶ περὶ τοῦ Ἰσραήλ· ἐπιφέρει· «καὶ εὐλογήσουσιν ἐν αὐτῷ ἔθνη, καὶ ἐν αὐτῷ αἰνέσουσιν τῷ θεῷ ἐν Ἱερουσαλήμ. Ὅτι τάδε λέγει κύριος τοῖς ἀνδράσιν Ἰούδα καὶ τοῖς κατοι‐ κοῦσιν Ἱερουσαλήμ»· εἴρηκεν τοῖς ἀπὸ τῶν ἐθνῶν,
5εἴρηκεν καὶ τοῖς ἀπὸ τοῦ Ἰσραήλ, λέγει τοῖς ἀπὸ τοῦ Ἰούδα. Μέμνημαι τῶν πρώην εἰρημένων περὶ τοῦ Ἰούδα καὶ τῶν κατοικούντων ἐν Ἱερουσαλὴμ τροπολογιῶν· κατοι‐ κοῦμεν γὰρ ἡμεῖς, ἐὰν ὁ θεὸς διδῷ, ἐν τῇ Ἱερουσαλήμ. Ἐπεὶ ‘ὅπου ὁ θησαυρός, ἐκεῖ καὶ ἡ καρδία‘, ἐὰν θησαυ‐
10ρίζωμεν ἐν οὐρανῷ, καὶ ἔχομεν τὴν καρδίαν ἐν Ἱερου‐ σαλὴμ τῇ ἄνω, περὶ ἧς ὁ ἀπόστολός φησιν· «Ἡ δὲ ἄνω Ἱερουσαλὴμ ἐλευθέρα ἐστίν, ἥτις ἐστὶν μήτηρ ἡμῶν, ὡς γέγραπται» καὶ τὰ ἑξῆς. «Τάδε» οὖν «λέγει κύριος τοῖς ἀνδράσιν Ἰούδα καὶ τοῖς
15κατοικοῦσιν Ἱερουσαλήμ· νεώσατε ἑαυτοῖς νεώματα, καὶ μὴ σπείρετε ἐπ’ ἀκάνθαις». Ὁ λόγος οὗτος μάλιστα τοῖς διδάσκουσι λέγεται, ἵνα μὴ πρότερον ἐμπιστεύσωσιν τὰ λεγόμενα τοῖς ἀκροαταῖς πρὸ τοῦ νεώματα ποιῆσαι ἐν ταῖς ψυχαῖς αὐτῶν. Ὅταν γὰρ ‘ἀρότρῳ ἐπιβαλόντες τὴν
20χεῖρα‘ νεώματα ποιήσωσιν ἐν ταῖς ψυχαῖς, κατὰ «τὴν γῆν τὴν καλὴν» καὶ «ἀγαθὴν» τούτων ἀκουόντων, τότε σπείροντες οὐ σπείρουσιν «ἐπ’ ἀκάνθαις». Ἐὰν δὲ πρὸ τοῦ ἀρότρου καὶ πρὸ τοῦ νεώματα ποιῆσαι ἐν τῷ ἡγεμο‐ νικῷ τῶν ἀκουόντων, λάβῃ τις τὰ σπέρματα τὰ ἅγια, τὸν
25περὶ τοῦ πατρὸς λόγον, τὸν περὶ τοῦ υἱοῦ, τὸν περὶ τοῦ
ἁγίου πνεύματος, τὸν λόγον τὸν περὶ ἀναστάσεως, τὸν λόγον τὸν περὶ κολάσεως, τὸν λόγον τὸν περὶ ἀναπαύ‐ σεως, τὸν περὶ νόμου, τὸν περὶ προφητῶν, καὶ ἁπαξαπλῶς ἑκάστου τῶν γεγραμμένων, καὶ σπείρῃ, παραβαίνει τὴν310
30λέγουσαν ἐντολὴν πρῶτον «νεώσατε ἑαυτοῖς νεώματα», δεύτερον «καὶ μὴ σπείρετε ἐπ’ ἀκάνθαις». Ἀλλὰ ἐρεῖ τις τῶν ἀκουόντων· ἐγὼ οὐ διδάσκω, οὐχ ὑπόκειμαι ταύτῃ τῇ ἐντολῇ. Καὶ σὺ γεωργὸς γενοῦ σεαυ‐ τοῦ, καὶ μὴ σπείρῃς ἐπ’ ἀκάνθαις, ἀλλὰ νέωμα ποίησόν μοι
35τὸ χωρίον, ὃ πεπίστευκέν σοι ὁ θεὸς τῶν ὅλων· κατανόη‐ σον τὸ χωρίον, ἴδε ποῦ εἰσιν ἄκανθαι, ποῦ ‘μέριμναι βιωτικαὶ καὶ πλούτου 〈ἀπάτη καὶ〉 φιληδονία‘· καὶ κατα‐ νοήσας τὰς ἀκάνθας τὰς ἐν τῇ ψυχῇ σου ζήτησον τὸ λογι‐ κὸν ἄροτρον, περὶ οὗ ὁ Ἰησοῦς φησιν τὸ «οὐδεὶς βαλὼν τὴν
40χεῖρα ἐπ’ ἄροτρον καὶ στραφεὶς εἰς τὰ ὀπίσω εὔθετός ἐστιν τῇ βασιλείᾳ τοῦ θεοῦ»· ζητήσας αὐτὸ καὶ εὑρών, ἀπὸ τῶν γραφῶν συναγαγὼν τοὺς βοῦς τοὺς ἐργάτας τοὺς καθα‐ ρούς, ἀροτρίασον καὶ νέωσον τὴν γῆν, καὶ ἵνα μηκέτι ᾖ παλαιά, ποίησον αὐτὴν νέαν «ἐκδυσάμενος τὸν παλαιὸν ἄνθρωπον
45σὺν ταῖς πράξεσιν αὐτοῦ καὶ ἐνδυσάμενος τὸν νέον τὸν ἀνακαινούμενον εἰς ἐπίγνωσιν». Ποιήσεις σεαυτῷ νέωμα, καὶ ἐὰν ποιήσῃς τὸ νέωμα, λάβε σπέρματα ἀπὸ τῶν διδα‐ σκόντων, λάβε σπέρματα ἀπὸ τοῦ νόμου, λάβε ἀπὸ τῶν προφητῶν, ἀπὸ τῶν εὐαγγελικῶν γραφῶν, 〈ἀπὸ τῶν〉

5

.

13

(50)

ἀποστολικῶν λόγων, καὶ λαβὼν ταῦτα τὰ σπέρματα σπεῖ‐
ρον τὴν ψυχὴν διὰ τῆς μνήμης καὶ τῆς μελέτης. Αὐτό‐ ματα ταῦτα δόξει ἀνατέλλειν· τὸ 〈δ’〉 ἀληθὲς οὐκ αὐτὰ ἀνατελεῖ μετὰ τὴν μνήμην αὐτῶν, ἀλλ’ ὁ θεὸς αὐτὰ αὐξήσει· «Ἐγὼ ἐφύτευσα, Ἀπολλῶς ἐπότισεν, ἀλλ’ ὁ θεὸς ηὔξη‐312
55σεν.» Καὶ εἴ τίς γε δεδύνηται κατανοῆσαι τὰς γραφάς, οὗτος πεποίηκεν νέωμα καὶ ποιήσας νέωμα ἔσπειρεν οὐκ ἐν ἀκάνθαις. Ταῦτα τὰ σπέρματα οἰκονομεῖται ὑπὸ θεοῦ οὐκ αἰφνίδιον γενέσθαι στάχυς, 〈ἀλλ’〉 ὡς ἐν τῷ κατὰ Μάρ‐ κον εὐαγγελίῳ ‘πρῶτον χόρτος, εἶτα στάχυσ‘, εἶτα
60ἕτοιμον γίνεται «πρὸς ‘θερισμόν‘»· ὅταν γένηται ἕτοι‐ μον πρὸς θερισμόν, ἐλεύσονται οἱ ἐπὶ τὸν θερισμὸν ἐξαποστελ‐ λόμενοι· ὅταν γένηται ἕτοιμον πρὸς θερισμόν, ἐλεύσονται πρὸς οὓς ὁ λόγος φησίν· «Ἐπάρατε τοὺς ὀφθαλμοὺς ὑμῶν καὶ θεάσασθε τὰς χώρας, ὅτι λευκαί εἰσιν πρὸς θερισ‐
65μὸν ἤδη.» Φησὶν οὖν ἡμῖν· «Νεώσατε ἑαυτοῖς νεώματα, καὶ μὴ σπείρετε ἐπ’ ἀκάνθαις», ἐὰν δὲ πρὶν καθάρῃς σου τὴν ψυχὴν ἔτι ἔχων ἀκάνθας προσίῃς τῷ διδάσκειν ἢ δυνα‐ μένῳ ἢ νομιζομένῳ ἢ ἐπαγγελλομένῳ καὶ αἰτῇς μαθήματα
70καὶ σπέρματα πνευματικά, παραβαίνεις τὴν λέγουσαν ἐντο‐

5

.

14

λήν· «μὴ σπείρετε ἐπ’ ἀκάνθαις»· καὶ ἑξῆς τούτῳ λέγεται· «Περιτμήθητε τῷ θεῷ 〈ὑμῶν〉, καὶ περιτέμεσθε τὴν
ἀκροβυστίαν τῆς καρδίας ὑμῶν.» «Περιτμήθητε τῷ θεῷ ὑμῶν»· ἀναγκαίως πρόσκειται τὸ «περιτμήθητε314
5τῷ θεῷ ὑμῶν», νοήσεις δὲ αὐτὸ ἀπὸ τοῦ παραδείγματος τοῦ αἰσθητοῦ. Περιτέμνονται, κατὰ τὸ αἰσθητὸν λέγω, οὐ μόνον οἱ ἐκ περιτομῆς κατὰ τὸν Μωσέως νόμον, ἀλλὰ καὶ ἄλλοι πολλοί. Τῶν Αἰγυπτίων εἰδώλοις οἱ ἱερεῖς περι‐ τέμνονται, ἀλλ’ ἐκείνη ἡ περιτομὴ εἰδώλοις περιτομή ἐστιν
10καὶ οὐκ ἔστιν «τῷ θεῷ» γινομένη περιτομή· ἡ δὲ Ἰουδαίων τάχα, πάντως δὲ τότε, «τῷ θεῷ» ἐγίνετο. Ἐὰν οὖν λέγῃ ὁ λόγος· «Περιτμήθητε τῷ θεῷ ὑμῶν», νοήσας τὸ ῥητὸν μετάβηθι καὶ ἐπὶ τὴν τροπολογίαν, ἵνα εὕρῃς πῶς τῶν περιτεμνομένων τροπολογικῶς—ὥστ’ ἂν εἰπεῖν τάχα τινὰς
15αὐτῶν· «Ἡμεῖς ἐσμεν ἡ περιτομή»—οἱ μὲν περι‐ τέμνονται τῷ θεῷ, οἱ δὲ περιτέμνοναι μέν, οὐ τῷ θεῷ δέ. Εἰσὶν δὲ καὶ ἄλλοι λόγοι παρὰ τὸν λόγον τὸν τῆς ἀληθείας, παρὰ τὸν λόγον τὸν τῆς ἐκκλησίας· περιτέμνονται τὰ ἤθη καὶ τὴν καρδίαν ὥς τε εἰπεῖν σωφρονίζουσιν οἱ φιλοσο‐
20φοῦντες, σωφρονίζουσιν οἱ ἀπὸ τῶν αἱρέσεων καὶ γίνεται αὐτοῖς περιτομή, ἀλλὰ περιτομὴ μέν, οὐ τῷ θεῷ δέ· περι‐ τομὴ γὰρ λόγῳ ψευδεῖ παρ’ ἐκείνοις γίνεται· ὅταν δὲ κατὰ τὸν ἐκκλησιαστικὸν κανόνα, κατὰ τὴν πρόθεσιν τῆς ὑγιοῦς διδασκαλίας κοινωνικὸς ᾖς, οὐ περιτέτμησαι μόνον, ἀλλὰ
25περιτέτμησαι «τῷ θεῷ». «Περιτμήθητε» οὖν «τῷ θεῷ ὑμῶν, καὶ περιτέμεσθε
τὴν ἀκροβυστίαν τῆς καρδίας ὑμῶν.» Τίς ταῦτα οὐ παρέρ‐ χεται ὡς σαφῆ; Οὐκοῦν ἔστιν τις ἀκροβυστία τῆς καρδίας καὶ ταύτην δεῖ περιτέμνεσθαι. Ὁ ἀκριβώσας τὸν λόγον τοιαῦ‐316
30τα ζητῶν ἐν τῷ τόπῳ ἐξετάσει· ἡ ἀκροβυστία συγγεννᾶται, ἡ περιτομὴ ἐπίκτητός ἐστιν, καὶ ὅπερ ἐκ γενέσεως ἐλή‐ λυθεν, τοῦτο περιαιρεῖ ἡ περιτομή· εἰ τοίνυν περιαιρεῖ‐ σθαι κελεύει ὁ λόγος «τὴν ἀκροβυστίαν τῆς καρδίας», ὀφείλει τι εἶναι συγγεγεννημένον τῇ καρδίᾳ, ὃ λέγει ἀκρο‐
35βυστίαν, ὅπερ περιαιρεθῆναι δεῖ, ἵνα τις περιτετμῆται «τὴν ἀκροβυστίαν τῆς καρδίας». Ἐάν τις νοήσῃ τὸ «ἤμεθα τέκνα φύσει ὀργῆς ὡς καὶ οἱ λοιποί», ἐάν τις νοήσῃ «τὸ σῶμα τῆς ταπεινώσεως» ἐν ᾧ γεγεννήμεθα, ἐάν τις νοήσῃ τὸ «οὐδεὶς καθαρὸς ἀπὸ ῥύπου, οὐδὲ εἰ μία ἡμέρα εἴη ἡ ζωὴ
40αὐτοῦ· ἀριθμητοὶ δὲ μῆνες αὐτοῦ», ὄψεται τίνα τρόπον γεγεννήμεθα μετὰ ἀκαθαρσίας καὶ ἀκροβυστίας τῆς καρδίας ἡμῶν.

5

.

15

 Ἵνα δὲ κατὰ τὸ ἁπλούστερον παράδειγμα λεχθῇ δυνά‐ μενον προσαγαγεῖν ὑμᾶς τῷ ἰδεῖν «τὴν ἀκροβυστίαν τῆς καρδίας», παραθήσομαι ὅτι κατὰ τὴν πρώτην ἡλικίαν ψευδο‐ δοξίαι πάντως γίνονται ἐν τῇ ψυχῇ· οὐ γὰρ οἷόν τέ ἐστιν
5ἀρχῆθεν ἀληθῆ δόγματα 〈καὶ〉 καθαρὰ λαβεῖν τὸν ἄνθρωπον· προενοήσατο δὲ ὁ θεῖος λόγος ἱστορίας καὶ γραφῆς τῆς κατὰ τὸ ῥητόν, ἵνα θρέψῃ τὸν κατὰ σάρκα γεγεννημένον τῷ Ἀβραὰμ ἐν τοῖς κατὰ σάρκα πρῶτον λόγοις καὶ γένηται πρῶτος «ὁ ἐκ τῆς παιδίσκης», εἰς τὸ δυνηθῆναι μετὰ τοῦτον γεννη‐
10θῆναι τὸν «τῆς ἐλευθέρας» καὶ τὸν «διὰ τῆς ἐπαγγε‐
λίας». Εἰ νενόηται τοῦτο διὰ τί παρελήφθη, δύναται νοεῖ‐ σθαι ἡ ἀκροβυστία τῆς καρδίας προγινομένη τῆς περιτο‐ μῆς. Χρεία οὖν ἡμῖν τὸν λόγον παραλαβεῖν τὸν καθαίροντα318
15τὰ δόγματα καὶ περιαιροῦντα πάντα τὰ γενόμενα κατὰ ψευδοδοξίαν ἐν ἡμῖν. Τοῦτο οὖν ἐστιν τὸ ἀποθέσθαι τὴν ἀκροβυστίαν τῆς καρδίας ἡμῶν· εἰ γὰρ καρδία ἐστὶν ἔχουσα καθ’ ἡμᾶς τὸ ἡγεμονικόν, ἔνθα ἐστὶν τὰ νοήματα, ὅθεν οἱ ‘διαλογισμοὶ ἐξέρχονται οἱ πονηροί‘, ὁ περιαιρού‐
20μενος τοὺς διαλογισμοὺς τοὺς πονηροὺς «τὴν ἀκροβυστίαν τῆς καρδίας» περιαιρεῖται, ὁ ἀποτιθέμενος τὴν ψευδοδοξίαν περιτέτμηται «τὴν ἀκροβυστίαν τῆς καρδίας» αὐτοῦ καὶ γίνεται ‘ἀνὴρ Ἰούδα‘ καὶ ‘κατοικῶν Ἱερουσαλήμ‘, καθαρῶς περιτεμνόμενος. Ἐὰν δέ τις μὴ ἀποθῆται «τὴν
25ἀκροβυστίαν τῆς καρδίας» αὐτοῦ, ἴδωμεν τί ἀπειλεῖ αὐτῷ ὁ λόγος· «Μή πως ἐξέλθῃ» φησὶν «ὡς πῦρ ὁ θυμός μου καὶ ἐκκαυθήσεται, καὶ οὐκ ἔσται ὁ σβέσων.» Ἐξέρχεται οὖν ὡς πῦρ ὁ θυμὸς τοῦ κυρίου ἐπὶ τοὺς μὴ περιτμηθέντας τῷ θεῷ, ἐπὶ τοὺς μὴ ἀποθεμένους
30«τὴν ἀκροβυστίαν τῆς καρδίας» αὐτῶν, «καὶ οὐκ ἔσται ὁ σβέσων ἀπὸ προσώπου πονηρίας ἐπιτηδευμάτων» αὐτῶν. Τὸ πῦρ ἐκεῖνο ὕλην ἔχει τὴν πονηρίαν τῶν ἐπιτηδευμάτων ἡμῶν· ὅπου οὐκ ἔνι πονηρία ἐπιτηδευμά‐ των, οὐκ ἔχει τὸ πῦρ ὅπου νεμηθῇ· ὅτι δὲ ἡ ὕλη
35ἐκείνου τοῦ πυρὸς ἡ πονηρία ἐστὶν τῶν ἐπιτηδευμάτων, ἄκουε τοῦ προφήτου λέγοντος· «καὶ οὐκ ἔσται ὁ σβέσων ἀπὸ προσώπου πονηρίας ἐπιτηδευμάτων ὑμῶν». «Ἀναγγείλατε ἐν τῷ Ἰούδᾳ, καὶ ἐν Ἱερουσαλὴμ ἀκου‐ σθήτω· εἴπατε, [ἀναγγείλατε,] σημάνατε σάλπιγγι ἐπὶ
40τῆς γῆς, καὶ κεκράξατε μέγα.» Ταῦτα, φησίν, τὰ ἀπαγγελ‐ λόμενα εἴπατε «ἐν τῷ Ἰούδᾳ», τοῖς ἀπὸ τῆς φυλῆς τοῦ Ἰούδα τοῦ Χριστοῦ, «πρόδηλον γὰρ ὅτι ἐξ Ἰούδα ἀνατέταλ‐320

5

.

16

κεν ὁ σωτὴρ ἡμῶν». «Σημάνατε σάλπιγγι ἐπὶ τῆς γῆς»· ὁ λόγος ὁ ὑψηλός, ὁ διεγείρων τὸν ἀκροατήν, ὁ παρα‐ σκευάζων αὐτὸν «εἰς» τὸν «πόλεμον» τὸν κατὰ τῶν παθῶν, «εἰς» τὸν «πόλεμον» τὸν κατὰ τῶν ἐνεργειῶν
5τῶν ἀντικειμένων, ὁ παρασκευάζων αὐτὸν εἰς τὰς «ἑορτὰς» τὰς οὐρανίους—εἰς ἀμφότερα γὰρ ταῦτα λέγεται— παραλαμβάνεται σάλπιγξ. Ἐν τοῖς Ἀριθμοῖς ὁ τοιοῦτος λόγος σάλπιγξ ἐστίν· οἷον ἐμοὶ κελεύει ὁ λόγος καὶ εἴ τινι ἄλλῳ—δέδοται δὲ τῷ βουλομένῳ καὶ ζητήσαντι τὸν
10νοῦν τῶν γραφῶν—κελεύει ποιῆσαι «σάλπιγγας ἀργυρᾶς ἐλατάς». Οὕτω φησὶν ὁ λόγος· «Σημάνατε σάλπιγ‐ γι ἐπὶ τῆς γῆς, καὶ κεκράξατε μέγα· εἴπατε· συνάχθητε καὶ εἰσέλθωμεν εἰς τὰς πόλεις τὰς τειχήρεις.» Εἰς ἀτείχιστον πόλιν οὐ βούλεται ἡμᾶς εἰσελθεῖν ὁ λόγος τοῦ θεοῦ, ἀλλ’
15εἰς τετειχισμένην. ‘Ἡ ἐκκλησία τοῦ ζῶντος θεοῦ‘ τετει‐ χισμένη ὑπὸ ‘τῆς ἀληθείασ‘ τοῦ λόγου· οὗτος γάρ ἐστιν τὸ τεῖχος, 〈ὡσ〉 ἐν τῷ ἑπτακαιδεκάτῳ κεῖται Ψαλμῷ, ὅτι καὶ «τεῖχός» ἐστιν ὁ θεός. «Ἀναλαβόντες φεύγετε εἰς Σιών», ὅσοι ἐστὲ ἔξω τῆς
20Σιών, «ἀναλαβόντες φεύγετε εἰς Σιών· σπεύσατε, μὴ στῆτε», οἱ ἐν τῇ προκοπῇ σπεύσατε ἐπὶ τὸ Σκοπευτήριον, «ὅτι κακὰ ἐγὼ ἐπάγω ἀπὸ βορρᾶ καὶ συντριβὴν μεγά‐ λην». Τῶν κακῶν ἐπαγομένων «ἀπὸ βορρᾶ», βορρᾶ τοῦ
ἀντικειμένου, ὡς πολλάκις λέλεκται, ὃς ἐὰν εὑρεθῇ μὴ322
25σπεύσας μηδὲ εἰσελθὼν «εἰς τὰς πόλεις τὰς τειχήρεις», μὴ γενόμενος «ἐν ταῖς ἐκκλησίαις τοῦ θεοῦ», ἀλλ’ ἔξω ἑστηκώς, αὐτὸς ὑπὸ τῶν πολεμίων καταληφθεὶς ἀναιρε‐ θήσεται. Τίς δέ ἐστιν ὁ πολέμιος; Ἴδωμεν ἐκ τῶν ἑξῆς τίνα τρόπον λέγεται· «Ἀνέβη λέων ἐκ τῆς μάνδρας αὐτοῦ,
30ἐξολοθρεύων ἔθνη ἐξῆρεν.» Οὗτός ἐστιν ὁ πολέμιος, ὃν δεῖ ἡμᾶς φυγεῖν. «Λέων» ἡμᾶς καταδιώκει· τίς οὗτος; Πέτρος ἡμᾶς διδάσκει λέγων· «Ὁ ἀντίδικος ὑμῶν διά‐ βολος ὡς λέων ὠρυόμενος περιπατεῖ ζητῶν τίνα καταπίῃ· ᾧ ἀντίστητε στερεοὶ τῇ πίστει»· καὶ κατὰ τὸν ἔνατον
35Ψαλμὸν «ἐνεδρεύει ἐν ἀποκρύφῳ, ἐνεδρεύει ὡς λέων ἐν τῇ μάνδρᾳ αὐτοῦ», καὶ ἐνεδρεύει οὗτος ὁ λέων οὐχ ἡμέρας, ἀλλ’ ἐπὰν γένηται νύξ· κατὰ γὰρ τὸν ἑκατοστὸν τρίτον Ψαλμόν· «Ἔθου σκότος καὶ ἐγένετο νύξ· ἐν αὐτῇ διελεύσονται πάντα τὰ θηρία τοῦ δρυμοῦ, σκύμνοι ὠρυόμε‐
40νοι ἁρπάσαι καὶ ζητῆσαι παρὰ τοῦ θεοῦ βρῶσιν αὐτοῖς.»

5

.

17

 «Ἀνέβη» οὖν «λέων ἐκ τῆς μάνδρας αὐτοῦ»· ποῦ; πότε; Κάτω ἐστὶν πεσών, εἰς τὰ κατώτατα τῆς γῆς κατε‐ λήλυθεν· «Ἀνέβη λέων ἐκ τῆς μάνδρας αὐτοῦ.» Ἄνθρω‐ πος εἶ, ἀνωτέρω εἶ τοῦ διαβόλου· κρείττων γὰρ εἶ αὐτοῦ,
5ὁποῖος ἐὰν ᾖς· ἐκεῖνος διὰ τὴν κακίαν κάτω ἐστίν. «Ἀνέβη» οὖν «λέων ἐκ τῆς μάνδρας αὐτοῦ, ἐξολο‐ θρεύων ἔθνη ἐξῆρεν»· ἀναβὰς «ἐκ τῆς μάνδρας αὐτοῦ», τόπου τοῦ οἰκείου τῇ κολάσει ἑαυτοῦ, «ἐξολοθρεύων ἔθνη ἐξῆ‐ ρεν· ἐξῆλθεν ἐκ τοῦ τόπου αὐτοῦ 〈τοῦ〉 θεῖναι τὴν γῆν
10σου εἰς ἐρήμωσιν»· βούλεται εἰσελθεῖν σου εἰς τὴν γῆν,
περὶ ἧς πρὸ βραχέως ἐλέγομεν, ἕκαστον ἡμῶν βούλεται νεμη‐ θῆναι· ἔρχεται οὖν «τοῦ θεῖναι τὴν γῆν σου 〈εἰσ〉 ἐρήμωσιν», ἵνα καταπατήσῃ τὰ σπέρματα, ὁ λέων, ἵνα ποιήσῃ ἔρημόν σου τὴν γῆν, «καὶ πόλεις σου καθαιρεθήσονται παρὰ τὸ324
15μὴ κατοικεῖσθαι αὐτάς· ἐπὶ τούτοις περιζώσασθε σάκ‐ κους». Ἐπεὶ οὖν ἀνέβη λέων καὶ ἀπειλεῖ σοι λέων καὶ βούλεταί σου ἀφανίσαι τὴν γῆν, περίζωσαι σάκκον, κλαῖε καὶ πένθει, διὰ τῶν εὐχῶν παρακάλει τὸν θεόν, ἵνα τοῦτον τὸν λέοντα ἐξολοθρεύσῃ ἀπὸ σοῦ καὶ μὴ ἐμπέσῃς αὐτοῦ εἰς τὸ
20στόμα. «Ὃν τρόπον» γὰρ «ὅταν ἐκσπάσῃ ὁ ποιμὴν ἐκ στόματος λέοντος δύο σκέλη ἢ λοβὸν ὠτίου», οὗτος ὁ λέων ζητεῖ τῶν ὤτων σε λαβεῖν, ἵνα διὰ τῆς λιχνείας σου λόγους ψευδεῖς σοι παραβαλὼν ἐκστήσῃ σε ἀπὸ τῆς ἀλη‐ θείας, βούλεταί σου ἀπὸ τῆς ἀληθείας ἁρπάσαι τοὺς πόδας
25καὶ καταφαγεῖν· ἀλλὰ σὺ περίζωσαι σάκκους καὶ κόπτου καὶ κλαῖε καὶ ἀλάλαζε βλέπων τὸν πολέμιον τὸν ἐνεστη‐ κότα, ἵνα ἀποστραφῇ «θυμὸς» ὀργῆς «κυρίου» ἀπὸ σοῦ, καὶ ἀποστραφέντος τοῦ θυμοῦ δυνηθῇς ἐν ἀμεριμνίᾳ γενό‐ μενος, μηκέτι τοῦ λέοντος ὑπεισερχομένου σοι, τῷ σε
30εἰσεληλυθέναι εἰς τὴν τειχήρη πόλιν, δοξάζειν τὸν ῥυό‐ μενόν σε θεὸν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ, ᾧ ἐστιν ἡ δόξα καὶ τὸ
κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.326

6

t

〈Εἰς τὸ «κύριε, οἱ ὀφθαλμοί σου εἰς πίστιν» μέχρι τοῦ «πορεύσομαι πρὸς τοὺς ἁδροὺς καὶ λαλήσω αὐτοῖς».
Ὁμιλία ϛʹ.〉

6

.

1

 «Κύριε» φησὶν «οἱ ὀφθαλμοί σου εἰς πίστιν». Ὡς «ὀφθαλμοὶ κυρίου ἐπὶ δικαίους», ἀπὸ γὰρ ἀδί‐ κων ἀποστρέφει αὐτούς, οὕτως οἱ ὀφθαλμοὶ κυρίου εἰς πίστιν, ἀπὸ γὰρ ἀπιστίας ἀποστρέφει αὐτούς· διὸ καλῶς
5λέλεκται ὑπὸ τοῦ νοοῦντος, τί λέγει ἐν τῇ εὐχῇ, τὸ «κύριε, οἱ ὀφθαλμοί σου εἰς πίστιν». Τὸ μὲν οὖν ἐνταῦθα γεγραμμένον ἐστίν· «Κύριε, οἱ ὀφθαλμοί σου εἰς πίστιν»· ἐπεὶ δὲ «λόγον σοφὸν ἐὰν ἀκούσῃ ἐπιστήμων, αἰνέσει αὐτὸν καὶ ἐπ’ αὐτὸν προσθήσει»,
10ὅρα πόσα ἔστιν ποιῆσαι ἀπὸ τοῦ «κύριε, οἱ ὀφθαλμοί σου εἰς πίστιν». Φησὶν ὁ Παῦλος· «Νυνὶ δὲ μένει τὰ τρία ταῦτα, πίστις, ἐλπίς, ἀγάπη· μείζων δὲ τούτων ἡ ἀγάπη»· ὡς ὀφθαλμοὶ κυρίου εἰς πίστιν, ὀφθαλμοὶ κυρίου εἰς ἐλπίδα, ὀφθαλμοὶ κυρίου εἰς ἀγάπην· ἐπεὶ δέ ἐστιν πνεῦμα «δυνά‐
15μεως καὶ ἀγάπης καὶ σωφρονισμοῦ», ὡς ὀφθαλμοὶ κυρίου εἰς ἀγάπην, οὕτως ὀφθαλμοὶ κυρίου εἰς δύναμιν, οὕτως [οἱ] ὀφθαλμοὶ κυρίου εἰς σωφρονισμόν, ‘ὀφθαλμοὶ κυρίου ἐπὶ δικαιοσύνην‘, οὕτως ἐπὶ πάσας ἀρετὰς ὀφθαλμοὶ κυρίου. Εἰ οὖν βούλει καὶ σὺ τὰς ἀκτῖνας τῶν νοητῶν ὀφθαλμῶν
20τοῦ θεοῦ φθάνειν ἐπὶ σέ, ἀνάλαβε τὰς ἀρετάς, καὶ ἔσται ὡς τὸ «κύριε, οἱ ὀφθαλμοί σου εἰς πίστιν», οὕτως «κύριε,
οἱ ὀφθαλμοί σου» εἰς ἕκαστον ὧν ἐὰν κτήσῃ ἀγαθῶν· καὶ ἐὰν τηλικοῦτος ᾖς, ὡς τοὺς ὀφθαλμοὺς κυρίου ἐλλάμπειν σοι, ἐρεῖς· «Ἐσημειώθη ἐφ’ ἡμᾶς τὸ φῶς τοῦ προσώπου328
25σου, κύριε.»

6

.

2

 Εἶτα περὶ τῶν ἁμαρτωλῶν ἴδωμεν τὸ λεγόμενον· «Ἐμα‐ στίγωσας αὐτοὺς καὶ οὐκ ἐπόνησαν.» Αὗται αἱ αἰσθηταὶ μάστιγες ζῶσιν προσφερόμεναι σώμασιν, εἴτε βούλονται εἴτε μὴ βούλονται οἱ μαστιγούμενοι, πόνον ἐμποιοῦσιν
5αὐτοῖς· αἱ δὲ τοῦ θεοῦ μάστιγες τοιαῦταί εἰσιν ὡς τινὰς μὲν τῶν μαστιγουμένων πονεῖν, τινὰς δὲ τῶν μαστιγουμέ‐ νων μὴ πονεῖν. Ἴδωμεν εἰ δυνάμεθα διηγήσασθαι, τί ἐστιν τὸ πονεῖν ἀπὸ μαστίγων θεοῦ καὶ τί τὸ μὴ πονεῖν, καὶ ὅτι κακοδαίμονες οἱ μὴ πονοῦντες ἀπὸ μαστίγων θεοῦ, μακά‐
10ριοι δὲ οἱ πονοῦντες ἀπὸ μαστίγων θεοῦ. Φησὶν γὰρ ἡ Σοφία· «Τίς δώσει ἐπὶ τοῦ διανοήματός μου μάστιγας, καὶ ἐπὶ τῶν χειλέων μου σφραγῖδα πανούργων, ἵνα ἐπὶ τοῖς ἀγνοήμασίν μου μὴ φείσωνται, καὶ αἱ ἁμαρτίαι μου μὴ ἀπολέσω‐ σίν με;» Πρόσχες τῷ «τίς δώσει ἐπὶ τοῦ διανοήματός
15μου μάστιγας;» Οὐκοῦν εἰσι μάστιγες τὸ διανόημα μαστι‐ γοῦσαι. Αἱ μάστιγες τοῦ θεοῦ τὸ διανόημα μαστιγοῦσιν· λόγος γὰρ καθαπτόμενος τῆς ψυχῆς καὶ εἰς συναίσθησιν αὐτὴν ἄγων τῶν ἡμαρτημένων μαστιγοῖ· μαστιγοῖ δὲ τὸν μὲν μακάριον πονοῦντα ἐπὶ ταῖς μάστιξι, καθικνεῖται γὰρ
20αὐτοῦ τὰ λεγόμενα, καὶ οὐκ ἐξευτελίζει τὸν ἐλέγχοντα ἀπ’ αὐτοῦ, ἐπὰν δέ τις εὑρεθῇ, ἵν’ οὕτως εἴπω, ἀναίσθητος, λεχθήσεται περὶ αὐτοῦ· «Ἐμαστίγωσας αὐτοὺς καὶ οὐκ ἐπόνησαν.» Τοῦ αὐτοῦ λόγου λεγομένου ἐλεγκτικῶς, φέρε
εἰπεῖν, ἐπὶ τῷ καθικέσθαι διανοίας τοῦ τὴν συνείδησιν330
25μεμολυσμένου ἐπί τινι ἁμαρτίᾳ τὸ λεγόμενον, ἐὰν ὁ μέν τις τῶν ἀκουόντων ἀλγήσῃ, ὥστε λεχθῆναι περὶ αὐτοῦ· «Ἑώρακας ὡς κατενύγη» ὁ δεῖνα, ὁ δέ τις τῶν ἀκουόν‐ των μὴ ἀλγήσῃ, ἀλλὰ ἀναισθητῇ τῶν ἐλεγχόντων, δῆλον ὅτι λεχθήσεται περὶ τοῦ μηδ’ αἰσθανομένου· «Ἐμαστί‐
30γωσας αὐτοὺς καὶ οὐκ ἐπόνησαν.» Μία μὲν διήγησις αὕτη περὶ τοῦ «οὐκ ἐπόνησαν» ἢ ἐπόνησαν· ἴδωμεν δὲ εἰ ἔχομεν καὶ ἑτέραν. Γίνονταί τινες ἐν τοῖς σώμασιν μελῶν τινων νεκρότητες καὶ ξηρότητες, καὶ πολλάκις τοιαῦτα πάσχει τὰ νενεκρωμένα μέλη παρὰ τὰ
35ζῶντα, ὥστε προσαγομένων μὲν τῶν πόνον ποιῆσαι δυνα‐ μένων τῷ ζῶντι μέλει ἀλγεῖν ἐκεῖνον ᾧ προσάγεται τὸ ποιοῦν πονεῖν, προσαγομένων δὲ τῶν ποιούντων πονεῖν τῷ μέλει τῷ ἀναισθήτῳ οὐκ αἰσθάνεται ἐκεῖνος, ὅταν ᾖ νεκρό‐ της περὶ αὐτό. Ταῦτα εἴπερ εἶδες ἐπὶ τοῦ σώματος, μετά‐
40θες ἐπὶ τὴν ψυχὴν καὶ ὅρα ὅτι ἔστιν τις καὶ ψυχὴ νεκρου‐ μένη τὰ μέλη, ὥστε μὴ αἰσθάνεσθαι ἀπὸ τῶν μαστίγων, κἂν ἐπίπονα προσφέρηταί τινα. Δεινὰ προσφέρεται, ἀλλ’ οὐκ αἰσθανθήσεται ἡ δεῖνα ψυχή, ἄλλη δὲ αἰσθανθήσεται· καὶ τάχα ὡσπερεὶ λυπεῖται μᾶλλον ἐπὶ τῷ μὴ αἰσθάνεσθαι ἤπερ
45ἐπὶ τῷ αἰσθάνεσθαι ὁ μὴ αἰσθανόμενος ἀπὸ πόνων αὐτῷ προσφερομένων, εὐχόμενος μᾶλλον πονεῖν εἰ προσάγοιτο τὰ ἐπίπονα, ἐπεὶ σημεῖόν ἐστι τοῦτο τοῦ ζῆν αὐτόν, ἀηδι‐ ζόμενος δὲ ἐπὶ τῷ μὴ αἰσθάνεσθαι ἐπὶ τοῖς ἐπιπόνοις. Ὥσπερ δὴ τοῦτο γίνεται ἐπὶ τῶν σωμάτων, οὕτω νομίζω

6

.

2

(50)

ἐν τῷ «θελήσωσιν εἰ ἐγένοντο πυρίκαυστοι» τοιοῦτόν τι δηλοῦσθαι· οἷον τοῦ πυρὸς προσφερομένου τινὶ καὶ μὴ αἰσθανομένου τοῦ καιομένου, θελήσωσιν ἐκεῖνοι, καταλα‐ βόντες σύγκρισιν μὴ αἰσθανομένων ἐπὶ ταῖς ἀλγηδόσιν καὶ
αἰσθανομένων, μᾶλλον αἰσθάνεσθαι ἐπὶ τῷ πυρὶ ἢ μὴ αἰσθά‐332
55νεσθαι· καὶ εὔξαιτο ἄν τις προσαγομένου κἀκείνου τοῦ κεκριμένου πυρὸς ἐπὶ τοὺς ἁμαρτωλοὺς αἰσθάνεσθαι μᾶλ‐ λον ἢ μὴ αἰσθάνεσθαι. Ταῦτα διὰ τὸ «ἐμαστίγωσας αὐτούς, καὶ οὐκ ἐπόνησαν». «Συνετέλεσας αὐτούς, καὶ οὐκ ἠθέλησαν δέξασθαι παι‐
60δείαν.» Ὅτε τὰ καθαρτικὰ ποιεῖ ὁ προνοῶν τῶν ὅλων θεὸς ἐπὶ ψυχῆς σωτηρίᾳ, τὸ ἐπ’ αὐτῷ συνετέλεσεν· νοή‐ σεις δὲ 〈τὸ〉 «συνετέλεσας αὐτοὺς καὶ οὐκ ἠθέλησαν δέξα‐ σθαι παιδείαν» ἀπὸ παραδείγματος τοῦ κατὰ τὸν παραδι‐ δόντα τὴν ἐπιστήμην καὶ τὸν μὴ βουλόμενον παραλαβεῖν
65τὴν ἐπιστήμην ἀπὸ τοῦ παραδιδόντος. Πάντα γὰρ τὰ παρ’ αὐτῷ ποιείτω ὁ διδάσκαλος καὶ συντελείτω πάντα εἰς παράδοσιν ἐπιστήμης, ἐκεῖνος δὲ μὴ παραδεχέσθω τὰ λεγόμενα· εἴποιμ’ ἂν περὶ τοῦ τοιούτου τῷ διδασκάλῳ· συνετέλεσας τόνδε καὶ οὐκ ἠθέλησεν δέξασθαι παιδείαν.
70Ἐπὰν οὖν τὰ ἀπὸ τῆς προνοίας γίγνηται πάντα εἰς ἡμᾶς, ἵνα συντελεσθῶμεν καὶ τελειωθῶμεν, ἡμεῖς δὲ μὴ παρα‐ δεχώμεθα τὰ τῆς προνοίας τῆς ἐπὶ τελειότητα ἡμᾶς ἑλκού‐ σης, λεχθείη ἂν ὑπὸ τοῦ νοοῦντος τῷ θεῷ· «Κύριε, συνετέ‐ λεσας αὐτοὺς καὶ οὐκ ἠθέλησαν δέξασθαι παιδείαν.»

6

.

3

 «Ἐστερέωσαν τὰ πρόσωπα αὐτῶν ὑπὲρ πέτραν.» Νοήσεις καὶ τοῦτο ἀπὸ τῶν σωματικωτέρων. Τῶν ἁμαρτα‐ νόντων οἱ μὲν ἀκούοντες λόγους ἐλεγκτικοὺς ἐπὶ τῇ ἁμαρτίᾳ ἐρυθριῶσιν καὶ καταδύονται καὶ ὑποπίπτου‐
5σιν ἁπτομένου τοῦ λόγου τοῦ ἐλεγκτικοῦ αὐτῶν· οἱ δὲ τοιοῦτοί εἰσιν, ὥστε αὐτοὺς ἀνερυθριάστους εἶναι, μὴ
αἰδουμένους ἐφ’ οἷς ἐλέγχονται, ἐφ’ οἷς ἡμαρτήκασιν. Εἴποις ἂν οὖν περὶ τούτων οἳ οὐκ αἰδοῦνται· «Ἐστερέωσαν τὰ πρόσωπα αὐτῶν ὑπὲρ πέτραν.» Εἰ νενόηκας ἐπὶ τῶν334
10σωματικῶν αὐτό, μετάβα μοι τῷ λόγῳ ἐπὶ τὴν ψυχὴν νοήσας πρόσωπον, περὶ οὗ λέγεται· «Τότε δὲ πρόσωπον πρὸς πρόσωπον», καὶ ὅρα ψυχὴν στερεάν, ὁποία ἦν ἡ καρδία Φαραὼ ἐσκληρυμμένη, ὥστε αὐτὴν ἐπὶ τοῖς ἀπαγ‐ γελλομένοις ἑστάναι ἀντίτυπον καὶ ὥσπερ ἀποβάλλουσαν
15τὰ λεγόμενα μὴ μορφουμένην κατὰ τὰ ἀπαγγελλόμενα· ἐκεῖ γὰρ εὑρήσεις ὅτι ἁρμόζει τὸ «ἐστερέωσαν τὰ πρόσωπα αὐτῶν ὑπὲρ πέτραν». «Καὶ οὐκ ἠθέλησαν ἐπιστραφῆναι, κἀγὼ εἶπα· ἴσως πτωχοί εἰσιν, ὅτι οὐκ ἠθέλησαν γνῶναι ὁδὸν κυρίου καὶ
20κρίσιν θεοῦ· πορεύσομαι πρὸς τοὺς ἁδροὺς καὶ λαλήσω αὐτοῖς.» Ταῦτα νοήσας περὶ τῶν μὴ θελόντων παιδευ‐ θῆναι, μὴ νοούντων ἐπὶ ταῖς μάστιξιν τοῦ θεοῦ, φησὶν νενοηκὼς τὸ τούτων αἴτιον· πτωχή ἐστιν αὐτῶν ἡ ψυχή. «Κἀγὼ εἶπα· ἴσως πτωχοί εἰσιν, διότι οὐκ ἠδυνήθησαν,
25ὅτι οὐκ ἔγνωσαν ὁδὸν κυρίου καὶ κρίσιν θεοῦ· πορεύσομαι πρὸς τοὺς ἁδροὺς καὶ λαλήσω αὐτοῖς.» Οἱ ἁδροὶ ταῖς ψυχαῖς ἐν ἐπαίνῳ λέγονται. Καὶ παρ’ Ἕλλησι γὰρ τὸ ἁδρὸν συνεχῶς ὀνομάζεται καὶ τὸ μεγαλεῖον τῆς λογικῆς ψυχῆς· ὅταν γάρ τις μεγάλοις ἐπιβάλλῃ πράγμασιν καὶ προθέσεις
30ἔχῃ ἀξιολόγους καὶ σκοπῇ ἀεὶ τὰ δέοντα, πῶς βιώσῃ κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον, μηδὲν ταπεινὸν καὶ μικρὸν θέλων μηδὲ ὁρᾶν, ὁ τοιοῦτος τὸ ἁδρὸν καὶ τὸ μεγαλεῖον ἔχει ἐν τῇ ψυχῇ. Οὗτοι οὖν, ἐπεὶ ἦσαν «πτωχοί», οἱ πρότεροι οὓς
ἔψεξεν ὁ λόγος, οὐκ ἤκουσαν, φησὶν ὁ προφήτης, διὰ τοῦτο336
35οὐκ ἤκουσαν, ἐπεὶ πτωχοί εἰσιν, «πορεύσομαι πρὸς τοὺς ἁδροὺς καὶ λαλήσω αὐτοῖς», καὶ εἰ ἔστιν μακάριον εἶναι ἐπὶ τῷ λέγειν «εἰς ὦτα ἀκουόντων», μακάριόν ἐστιν ἐάνπερ τύχῃ τις ἁδροῦ καὶ μεγάλου ἀκροατοῦ. Διὰ τοῦτο τούτων οὕτως λεγομένων, εἰδότες ὅτι οὐ
40ζημία τοῖς λέγουσιν ὅσον τοῖς ἀκούουσίν ἐστιν τὸ μὴ παρα‐ δέχεσθαι τὰ ἀπαγγελλόμενα, καὶ κατηγορεῖ πτωχείας τοῦ νοῦ αὐτῶν καὶ τῆς διανοίας, παρακαλέσωμεν ἀπὸ τοῦ θεοῦ λαβεῖν αὔξοντος τοῦ λόγου ἐν ἡμῖν ἁδρότητα καὶ μεγαλειό‐ τητα ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ, ἵνα ἀκοῦσαι τῶν ἱερῶν καὶ ἁγίων
45λόγων δυνηθῶμεν, ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας
τῶν αἰώνων. Ἀμήν.338

7

t

 Εἰς τὸ «καὶ ἔσται ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις, λέγει κύριος ὁ θεός σου, οὐ μὴ πατάξω ὑμᾶς εἰς συντέλειαν» μέχρι τοῦ «οὕτως δουλεύσετε ἀλλοτρίοις ἐν γῇ
οὐχ ὑμῶν».
5Ὁμιλία ζʹ.

7

.

1

 Ὁ ‘κρίνων κατὰ βραχὺ‘ θεὸς τοὺς κολαζομένους ‘δίδωσι τόπον μετανοίασ‘, καὶ οὐχ ἅμα τῷ ἁμαρτῆσαι κολά‐ ζων φέρει τὴν «συντέλειαν» τῆς κολάσεως ἐπὶ τὸν ἡμαρτη‐ κότα· διὰ τοῦτο «κατὰ βραχὺ κρίνων» κολάζει, καὶ τούτου
5τὸ παράδειγμα ἐν τῷ Λευιτικῷ ἐστιν· ἐν γὰρ ταῖς τῶν παραβαινόντων τὸν νόμον ἀραῖς ἀναγέγραπται μετὰ τὰς κολάσεις τὰς προτέρας· «Καὶ ἔσται, ἐὰν μετὰ ταῦτα μὴ ἐπιστραφῆτε, λέγει κύριος, προσθήσω ὑμῖν κἀγὼ πληγὰς ἑπτά», καὶ πάλιν διηγεῖται ἄλλην κόλασιν· «Καὶ ἔσται,
10ἐὰν μετὰ ταῦτα μὴ ἐπιστραφῆτε, ἀλλὰ πορεύσησθε πρός με πλάγιοι, κἀγὼ πορεύσομαι μεθ’ ὑμῶν θυμῷ πλαγίῳ», καὶ εὑρήσεις τὸν θεὸν ἐπιμετροῦντα κολάσεις μετὰ φειδοῦς, ἐπεὶ βούλεται εἰς ἐπιστροφὴν ἀγαγεῖν τὸν ἡμαρτηκότα, καὶ οὐκ ἀθρόως πάσας ἀποδιδόντα.
15 Τοιαῦτα οὖν ὅσον ἐπὶ τῷ ῥητῷ ἐγεγόνει περὶ τὸν λαόν, καὶ ἀπειλῶν αὐτοῖς ὁ λόγος ἃ πείσονται μετ’ ἐκεῖνά φησιν· «Καὶ ἔσται ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις, λέγει κύριος ὁ θεός σου, οὐ μὴ πατάξω ὑμᾶς εἰς συντέλειαν.» Εἰ δὲ ταῦτα μάλιστα φθάνει καὶ ἐπὶ τὰς μελλούσας κολάσεις 〈ζητήσεισ〉·340
20εἰ μή, ὁ δυνάμενος ἀπὸ τῶν ἐν τῷ βίῳ συμβεβηκότων περὶ τὸν λαὸν μεταβάτω καὶ ἐπ’ ἐκείνας· ἐγὼ γὰρ πειθόμενος εἴποιμι, ὅτι ὡς «ὑποδείγματι καὶ σκιᾷ λατρεύουσιν τῶν ἐπουρανίων», οὕτως ὑποδείγματι καὶ σκιᾷ τῶν ἀληθινῶν κολάσεων ἐκολάσθη ὁ λαὸς ἐκεῖνος ἐπὶ τοῖς
25ἁμαρτήμασιν ἑαυτῶν, ὡς εἶναι πᾶσαν κόλασιν τὴν κατὰ 〈τὸν〉 νόμον καὶ τοὺς προφήτας ἀναγεγραμμένην περὶ τὸν λαὸν περιέχουσαν σκιὰν κολάσεων ἀληθινῶν. Εἴπερ οὖν ἐκείνοις συντέλεια ἐπὶ ταῖς ἁμαρτίαις οὐ γέγο‐ νεν, ἀλλ’ ἐπὶ τέλει ποτέ, οὕτω μήποτε ἔσται καὶ μετὰ τὴν
30ἔξοδον ἐπὶ τοὺς ἡμαρτηκότας κόλασις· συντέλεια δὲ ἐπὶ τὴν Ἱερουσαλήμ, ὅτε ἡ αἰχμαλωσία ἐστὶν ἡ Ναβουχοδο‐ νόσωρ. Καίτοιγε ἐρεῖ τις ὅτι οὐδὲ τότε συντέλεια, ἀλλ’ οὐδ’ ἐπὶ τοῖς Μακκαβαϊκοῖς, ἀλλὰ συντέλεια τῷ λαῷ ἐπὶ τῆς τοῦ κυρίου μου Ἰησοῦ Χριστοῦ παρουσίας· ὅσον γὰρ οὐκ
35ἔλεγεν αὐτοῖς ὁ σωτήρ· «Ἰδοὺ ἀφίεται ὑμῖν ὁ οἶκος ὑμῶν», οὐκ ἠφίετο· ὅτε δὲ ἔκλαυσεν ἐπὶ τὴν Ἱερουσαλὴμ λέγων· «Ἱερουσαλήμ, Ἱερουσαλήμ, ἡ τοὺς προφήτας ἀποκτεί‐ νουσα καὶ λιθοβολοῦσα τοὺς ἀπεσταλμένους πρὸς αὐτήν, ποσάκις ἠθέλησα ἐπισυναγαγεῖν τὰ τέκνα σου, ὃν τρόπον342
40〈ὄρνισ〉 ἐπισυνάγει τὰ νοσσία ὑπὸ τὰς πτέρυγας αὐτῆς, καὶ οὐκ ἠθελήσατε; ἰδοὺ ἀφίεται ὑμῖν ὁ οἶκος ὑμῶν ἔρημος», ἀφεῖται ὁ οἶκος, κεκύκλωται «ὑπὸ στρατοπέδων Ἱερου‐ σαλὴμ» ὡς ἀφεθέντος τοῦ οἴκου καὶ «ἤγγισεν ἡ ἐρή‐ μωσις αὐτῆς»· εἶτα μετὰ τὸ ἐκείνων παράπτωμα ἦλθεν
45«ἡ σωτηρία» ἡμῖν «τοῖς ἔθνεσιν». Ἐκολάζοντο οὖν ἐκεῖνοι, καὶ συντέλεια οὐκ ἔφθανεν ἐπ’

7

.

2

αὐτοὺς ἕως τῆς τοῦ κυρίου Ἰησοῦ μου ἐπιδημίας· σκοπῶ δὲ μήποτε καὶ περὶ ἡμᾶς τοιαῦτά ἐστιν, καὶ κολάσεις τινὲς γίνονται, ὥστε τούσδε μὲν μὴ πεῖραν ἔχειν δευτέρων κολά‐ σεων ἀλλὰ ἀρκεσθῆναι ταῖς προτέραις, ἄλλους δὲ ἥκειν
5καὶ ἐπὶ τὰς δευτέρας, οὐ μὴν καὶ ἐπὶ τὰς τρίτας, ἄλλους δὲ ἐλεύσεσθαι καὶ ἐπὶ τὰς τετάρτας. Τὸ γὰρ «προσθήσω πληγὰς ἑπτὰ» ὁτίποτε μυστήριον δηλοῖ μιᾶς πληγῆς γινομένης καὶ δευτέρας καὶ τρίτης μέχρι τῶν εἰρημένων ἑπτὰ ἐπί τινας· οὐ πάντες δὲ ἑπτὰ πληγὰς πλήσσονται,
10ἀλλ’ οἶμαί τινας πληγήσεσθαι πληγὰς ἕξ, ἄλλους πέντε, ἄλλους τέσσαρας, ἄλλους τρεῖς 〈ἢ〉 δύο, τοὺς δὲ πάντων ὑποδεεστέρους ἐν κολάσεσιν πληγὴν νομίζω πληγήσεσθαι
μίαν. Οἶδεν οὖν ὁ θεὸς καὶ τὰ περὶ τῶν πληγῶν, διὸ γέγραπται344
15ἐνθάδε κατὰ τὴν ἀρχὴν τοῦ ἀναγνώσματος· «Καὶ ἔσται ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις», ταῖς περὶ τῶν εἰρημένων, «οὐ μὴ ποιήσω ὑμᾶς εἰς συντέλειαν»· ἀλλ’ οὐκ ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις συντέλεια· εἰσὶν γάρ τινες ἡμέραι, ὅτε ποιήσει

7

.

3

οὓς ποιήσει 〈εἰσ〉 συντέλειαν. «Καὶ ἔσται ὅταν εἴπητε· τίνος ἕνεκεν ἐποίησεν κύριος ὁ θεὸς ἡμῖν ἅπαντα τὰ κακὰ ταῦτα; καὶ ἐρεῖς αὐτοῖς· ἀνθ’ ὧν ἐγκατελίπετέ με καὶ ἐδουλεύσατε θεοῖς ἑτέροις ἐν τῇ γῇ ὑμῶν, οὕτως δουλεύ‐
5σετε ἐν γῇ οὐχ ὑμῶν.» Τὸ ῥητὸν νοηθήτω, καὶ ἀρκεῖ ἐπὶ τοῦ παρόντος τὴν ὑπόμνησιν τοῖς ἀκούειν δυναμένοις ἐκ τοῦ ῥητοῦ παραστῆσαι. Οὐκοῦν οἱ υἱοὶ Ἰσραὴλ τὴν ἁγίαν γῆν, τὸν ναὸν εἶχον, τὸν οἶκον τῆς προσευχῆς. Ἔδει αὐτοὺς λατρεύειν τῷ θεῷ, παραβαίνοντες δὲ τὰς θείας
10ἐντολὰς καὶ εἰδωλολάτρουν καὶ τὰ εἴδωλα παρελάμβανον Δαμασκοῦ, ὡς γέγραπται ἐν ταῖς Βασιλείαις, καὶ ἄλλα εἴδωλα ἀνελάμβανον τῶν ἐθνῶν εἰς τὴν ἁγίαν γῆν. Δι’ ὧν παρελάμβανον τῶν ἐθνῶν εἰδώλων, ἀξίους ἑαυτοὺς ἐποίουν καταβληθῆναι εἰς τὴν τῶν εἰδώλων γῆν, καταγενέσθαι
15ἐκεῖ, ὅπου προσεκύνουν τὰ εἴδωλα. Φησὶν οὖν ὁ λόγος αὐτοῖς κατὰ τὸ ῥητόν· «Ἀνθ’ ὧν ἐγκατελίπετέ με καὶ ἐδουλεύσατε θεοῖς ἀλλοτρίοις ἐν τῇ γῇ ὑμῶν, οὕτως δουλεύσετε θεοῖς ἀλλοτρίοις ἐν γῇ οὐχ ὑμῶν»· πᾶς δὲ ὁ θεοποιῶν τι δουλεύει θεοῖς ἀλλοτρίοις.
20Ἐκθειάζεις τὰ βρώματα καὶ τὰ πόματα; «Θεός» σού ἐστιν «ἡ κοιλία». Τιμᾷς τὸ ἀργύριον ὡς μέγα ἀγαθὸν καὶ
τὸν πλοῦτον τὸν κάτω; θεός σού ἐστιν ὁ Μαμωνᾶς καὶ κύριος. Ἰησοῦς γὰρ αὐτὸν εἶπεν κύριον τῶν φιλαργύρων φάσκων· «Οὐ δύνασθε θεῷ δουλεύειν καὶ Μαμωνᾷ· οὐδεὶς346
25δύναται δυσὶν κυρίοις δουλεύειν.» Οὐκοῦν ὁ τιμῶν τὸ ἀργύριον καὶ θαυμάζων τὸν πλοῦτον καὶ νομίζων ἀγαθὸν αὐτὸν εἶναι καὶ ἀποδεχόμενος τοὺς πλουσίους ὡς θεούς, τοὺς δὲ πένητας ὡς μὴ ἔχοντας τὸν θεὸν αὐτῶν ἐξουθενῶν, οὗτος θεοποιεῖ τὸ ἀργύριον. Ἐάν τις ἐν τῇ γῇ τοῦ θεοῦ,
30τῇ ἐκκλησίᾳ, τυγχάνων προσκυνήσῃ θεοῖς ἀλλοτρίοις θεο‐ ποιῶν τὰ μὴ θεοποιεῖσθαι ἄξια, ἐκβληθήσεται εἰς γῆν ἀλλο‐ τρίαν καὶ προσκυνείτω τοὺς θεούς, οὓς ἔνδον προσεκύ‐ νησεν γενόμενος· ἔξω φιλάργυρος ἔστω ἀπὸ τῆς ἐκκλησίας ἐκβληθείς, γαστρίμαργος ἔξω ἔστω τῆς ἐκκλησίας γενό‐
35μενος. Ταῦτα κατὰ μίαν τροπολογίαν, ἵνα μὴ νῦν περιεργάζω‐ μαι τὰ ὑπὲρ ἐμαυτὸν καὶ περὶ τῆς γῆς, περὶ ἧς εἶπεν ὁ σωτήρ· «Τὸ ἡμέτερον τίς δώσει ὑμῖν;» καὶ ὅτι γενομέ‐ νης προσκυνήσεως ἐν τῇ γῇ τινος οὕτως ὁ θεὸς ᾠκονόμησεν
40ἐκβληθῆναί τινας ἀπὸ τῆς ἑαυτοῦ καὶ ἐλθεῖν ἐπὶ τὴν γῆν, περὶ ἧς γέγραπται· «Ἄκουε, Ἰσραήλ· τί ὅτι ἐν γῇ τῶν ἐχθρῶν εἶ; συνελογίσθης μετὰ τῶν καταβαινόντων εἰς ᾅδου· ἐγκατέλιπες πηγὴν ζωῆς τὸν κύριον· τῇ ὁδῷ τοῦ θεοῦ εἰ ἐπορεύθης, κατῴκεις ἂν ἐν εἰρήνῃ τὸν αἰῶνα χρό‐
45νον.»
Νῦν οὖν ἐν γῇ ἀλλοτρίᾳ ἐσμέν, καὶ εὐχόμεθα τὸ ἐναντίον ποιῆσαι, ὡς ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ἰσραὴλ ἐν τῇ γῇ τῇ ἁγίᾳ· ἐκεῖνοι μὲν γὰρ [τὰ ἀλλότρια] ἐν τῇ γῇ τῇ ἁγίᾳ ἀλλοτρίοις προσεκύνησαν, ἡμεῖς δὲ ἐν ἀλλοτρίᾳ γῇ τὸν ἀλλότριον τῆς348

7

.

3

(50)

γῆς προσκυνοῦμεν θεόν, ἀλλότριον τῶν ἐπὶ γῆς πραγμάτων. Ἄρχει μὲν γὰρ ‘ὁ ἄρχων τοῦ αἰῶνος τούτου‘ ἐνθάδε, καὶ ἀλλότριος τῶν υἱῶν αὐτοῦ ἐστιν ὁ θεός· ἀλλότριον δὲ ἂν εἴπω οὐ τοῦτο λέγω· οὐ κτίσαντα τὸν κόσμον, ἀλλὰ ἀλλότριον τοῦ κυρίου τῆς κακίας, ἀλλότριον τῶν παρόντων
55ἁμαρτημάτων. Καίτοιγε καὶ θέλοντες τὸν ἀλλότριον τῶν τῆς ἁμαρτίας πραγμάτων προσκυνεῖν θεὸν ἐν τῇ γῇ ταύτῃ τῆς κακώσεως, τί ποιοῦμεν ἴδωμεν. Οὐ λέγομεν· «Πῶς ᾄσωμεν τὴν ᾠδὴν κυρίου ἐπὶ γῆς ἀλλοτρίας;» ἀλλά· πῶς ᾄσωμεν τὴν ᾠδὴν κυρίου οὐκ ἐπὶ γῆς ἀλλοτρίας; Τούτου
60τόπον ζητοῦμεν τοῦ ᾄδειν τὴν ᾠδὴν κυρίου, τόπον τοῦ προσκυνεῖν κύριον τὸν θεὸν ἡμῶν ἐπὶ γῆς ἀλλοτρίας. Τίς οὖν ὁ τόπος; Εὗρον τοῦτον· ἦλθεν ἐπὶ ταύτην φορέσας σῶμα τὸ σῶσαν, ἀναλαβὼν «τὸ σῶμα τὸ τῆς ἁμαρτίας» «ἐν ὁμοιώματι σαρκὸς ἁμαρτίας», ἵν’ ἐν τούτῳ τῷ τόπῳ
65διὰ τὸν ἐπιδημήσαντα Χριστὸν Ἰησοῦν καὶ καταργήσαντα τὸν ἄρχοντα τοῦ αἰῶνος τούτου καὶ καταργήσαντα τὴν ἁμαρτίαν, δυνηθῶ προσκυνῆσαι τὸν θεὸν ἐνθάδε καὶ μετὰ τοῦτο προσκυνήσω ἐν τῇ γῇ τῇ ἁγίᾳ. Εἰ γὰρ προ‐ σκυνήσας τις τὰ εἴδωλα ἐν τῇ γῇ τῇ ἁγίᾳ ἀπελήλυθεν εἰς
70τὴν γῆν τὴν ἀλλοτρίαν, προσκυνήσας τις τὸν θεὸν ἐν τῇ γῇ τῇ ἀλλοτρίᾳ ἀπελεύσεται ἐπὶ τὴν γῆν τὴν ἁγίαν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ, ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας.
Ἀμήν.350

8

t

Εἰς τὸ «κύριος ὁ ποιήσας τὴν γῆν ἐν τῇ ἰσχύϊ αὐτοῦ» μέχρι τοῦ «ἐμωράνθη πᾶς ἄνθρωπος ἀπὸ γνώσεως».
Ὁμιλία ηʹ.

8

.

1

 Τρεῖς οἱονεὶ ἀρετὰς παραλαβὼν ὁ προφήτης τοῦ θεοῦ, 〈τὴν〉 ἰσχὺν αὐτοῦ καὶ τὴν σοφίαν αὐτοῦ καὶ τὴν φρόνη‐ σιν αὐτοῦ, ἑκάστῃ αὐτῶν οἰκεῖόν τι ἔργον 〈ἀπονέμει〉, τῇ μὲν ἰσχύϊ τὴν γῆν, τῇ δὲ σοφίᾳ τὴν οἰκουμένην, τῇ δὲ φρο‐
5νήσει τὸν οὐρανόν· ἄκουε γὰρ τῆς λέξεως λεγούσης· «Κύριος ὁ ποιήσας τὴν γῆν ἐν τῇ ἰσχύϊ αὐτοῦ, ὁ ἀνορθώ‐ σας τὴν οἰκουμένην ἐν τῇ σοφίᾳ αὐτοῦ, καὶ ἐν τῇ φρονήσει αὐτοῦ ἐξέτεινεν τὸν οὐρανόν.» Καὶ ἡμεῖς δὲ πρὸς τὴν ἡμετέραν γῆν—λέλεκται γὰρ πρὸς τὸν Ἀδάμ· «Γῆ
10εἶ»—χρείαν ἔχομεν τῆς ἰσχύος τοῦ θεοῦ, χωρὶς δὲ τῆς δυνάμεως τοῦ θεοῦ οὐχ οἷοί τέ ἐσμεν ἐπιτελέσαι ταῦτα, ὅσα οὐ κατὰ «τὸ φρόνημά» ἐστιν «τῆς σαρκός»· ‘νεκρωθέντων δὲ τῶν μελῶν τῶν ἐπὶ τῆς γῆσ‘, ἔσται τὸ κατὰ τὸ βούλημα τοῦ πνεύματος, ἐπεὶ τῷ ‘πνεύματι αἱ
15πράξεις τῆς σαρκὸσ‘ κατὰ τὸν ἀπόστολον ‘θανατοῦν‐ ται‘. «Κύριος» οὖν «ὁ ποιήσας τὴν γῆν ἐν τῇ ἰσχύϊ αὐτοῦ»· ἐὰν δὲ ἔλθῃς καὶ ἐπὶ ταύτην τὴν γῆν, εἰ δύνασαι ἰδεῖν τὸ ἐν
τῷ Ἰὼβ γεγραμμένον, ὡς ἐν τοῖς ἀκριβεστέροις ἀντιγρά‐352
20φοις εὕρομεν, ὅτι ἔστησεν αὐτὴν ‘ἐπ’ οὐδενί‘, ὄψῃ ὅτι ἰσχύϊ θεοῦ κατὰ τὸ μεσαίτατον κεῖται. Ἔρχομαι καὶ ἐπὶ τὴν οἰκουμένην. Οἶδα ψυχὴν οἰκου‐ μένην, οἶδα ψυχὴν ἔρημον· εἰ γὰρ οὐκ ἔχει τὸν θεόν, 〈εἰ〉 οὐκ ἔχει τὸν Χριστὸν τὸν εἰπόντα· ‘Ἐγὼ καὶ ὁ πατήρ
25μου ἐλευσόμεθα πρὸς αὐτὸν καὶ μονὴν παρ’ αὐτῷ ποιησό‐ μεθα‘, εἰ οὐκ ἔχει τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον ψυχή, ἔρημός ἐστιν· οἰκουμένη δέ ἐστιν, ὅτε πεπλήρωται θεοῦ, ὅτε ἔχει τὸν Χριστόν, ὅτε πνεῦμα ἅγιόν ἐστιν ἐν αὐτῇ. Ταῦτα δὲ ποικίλως καὶ διαφόρως ἐν ταῖς γραφαῖς λέγεται, τὸ εἶναι
30τὸν πατέρα καὶ τὸν υἱὸν καὶ τὸ ἅγιον πνεῦμα ἐν τῇ τοῦ ἀνθρώπου ψυχῇ. Ὁ γοῦν Δαβὶδ ἐν τῷ Ψαλμῷ τῆς ἐξομολο‐ γήσεως περὶ τούτων τῶν πνευμάτων αἰτεῖ τὸν πατέρα λέγων· «Πνεύματι ἡγεμονικῷ στήριξόν με», «Πνεῦμα εὐθὲς ἐγκαίνισον ἐν τοῖς ἐγκάτοις μου», «Καὶ τὸ πνεῦμα
35τὸ ἅγιόν σου μὴ ἀντανέλῃς ἀπ’ ἐμοῦ.» Τίνα τὰ τρία πνεύματα ταῦτα; Τὸ ἡγεμονικὸν ὁ πατήρ, τὸ εὐθὲς ὁ Χριστός, καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον. Ταῦτα εἰς τὸ παραστῆσαι τὴν οἰκουμένην οὐκ ἄλλως γινομένην ἢ ἐν τῇ σοφίᾳ τοῦ θεοῦ· «Ἡ» γὰρ «σοφία
40βοηθήσει τῷ σοφῷ ὑπὲρ δέκα ἐξουσιάζοντας τοὺς ὄντας ἐν τῇ πόλει»· «Σοφίαν δὲ καὶ παιδείαν ὁ ἐξουθενῶν ταλαίπωρος, καὶ κενὴ ἡ ἐλπὶς αὐτοῦ, καὶ οἱ κόποι αὐτοῦ ἀνόνητοι, καὶ ἄχρηστα τὰ ἔργα αὐτοῦ», φησὶν ἡ Σοφία ἡ ἐπιγεγραμμένη Σολομῶντος. Διὰ τοῦτο ὅση δύναμις, ἐπεὶ
45ἀνορθοῦται ἡ οἰκουμένη ἐν τῇ σοφίᾳ τοῦ θεοῦ, βουλώμεθα δὴ
καὶ αὐτοὶ ἀνορθωθῆναι ἡμῶν τὴν οἰκουμένην τάχα πεσοῦσαν· πέπτωκεν γὰρ αὕτη ἡ οἰκουμένη ἡνίκα ἤλθομεν εἰς τὸν τόπον τῆς κακώσεως, πέπτωκεν αὕτη ἡ οἰκουμένη ἡνίκα ‘ἡμάρτομεν, ἠσεβήσαμεν, ἠδικήσαμεν‘, καὶ δεῖται ἀνορ‐354

8

.

1

(50)

θώσεως. Θεὸς οὖν «ὁ ἀνορθώσας τὴν οἰκουμένην» ἐστίν· εἰ δὲ μὴ τοιοῦτον λαμβάνεις τὸ «ἀνορθώσας τὴν οἰκουμένην», ἀλλὰ κοινότερον νοήσας τὴν οἰκουμένην, ζήτει πόθεν ἀνορ‐ θώσας ἐστὶν τὴν οἰκουμένην, ζήτει τῆς οἰκουμένης πτῶσιν,
55ἵνα εὑρὼν αὐτῆς τὴν πτῶσιν ἴδῃς αὐτῆς τὴν ἀνόρθωσιν. Εἴ τις οὖν ἐστιν ἐν τῇ οἰκουμένῃ ταύτῃ, ἐὰν οὕτως νοήσῃς τὴν οἰκουμένην, δῆλον ὅτι δεῖται τῆς ἀνορθώσεως, οὐδεὶς δὲ μὴ πεσὼν δεῖται τῆς ἀνορθώσεως· δῆλον ὅτι πέπτωκεν ἕκαστος τῶν ἐν τῇ οἰκουμένῃ ἀπὸ ἁμαρτίας,
60καὶ ‘κύριόσ‘ ἐστιν ὁ ‘ἀνορθῶν τοὺς κατερραγμένους, καὶ ὑποστηρίζει πάντας τοὺς καταπίπτοντασ‘. «Ἐν τῷ Ἀδὰμ πάντες ἀποθνῄσκουσιν», καὶ οὕτως πέπτωκεν ἡ οἰκουμένη καὶ δεῖται ἀνορθώσεως, ἵν’ ‘ἐν τῷ Χριστῷ πάντες ζωοποιηθῶσιν‘.
65 Ὥστε διχῶς ἀποδέδωκα τὰ περὶ τῆς οἰκουμένης, πῇ μὲν ἐπὶ ἕνα ἕκαστον δεικνὺς πῶς ἑκάστη ψυχὴ ἤτοι οἰκου‐ μένη ἐστὶν ἢ ἔρημος, πῇ δὲ ἐπ’ αὐτῆς στήσας τὸν λόγον τῆς

8

.

2

οἰκουμένης. «Καὶ ἐν τῇ φρονήσει αὐτοῦ ἐξέτεινεν τὸν οὐρανόν.» Οὐ συντυχικῶς τὴν φρόνησιν παρέλαβεν ἐπὶ τοῦ οὐρανοῦ· εὑρήσεις γὰρ ἐν ταῖς Παροιμίαις λεχθέν· «Ὁ θεὸς ἐν τῇ σοφίᾳ ἐθεμελίωσεν τὴν γῆν, ἡτοίμασεν δὲ
5οὐρανοὺς ἐν φρονήσει.» Ἔστιν οὖν τις φρόνησις θεοῦ, ἣν
μὴ ζήτει 〈εἰ μὴ〉 ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ· πάντα γὰρ ὅσα τοῦ θεοῦ τοιαῦτά ἐστιν, ὁ Χριστός ἔστιν· ‘σοφία τοῦ θεοῦ‘ αὐτός, ‘δύναμις θεοῦ‘ αὐτός, «δικαιοσύνη» θεοῦ αὐτός, «ἁγιασμὸς» αὐτός, «ἀπολύτρωσις» αὐτός,356
10οὕτως φρόνησις αὐτός ἐστιν θεοῦ. Ἀλλὰ τὸ μὲν ὑποκείμε‐ νον ἕν ἐστιν, ταῖς δὲ ἐπινοίαις τὰ πολλὰ ὀνόματα ἐπὶ δια‐ φόρων ἐστίν, καὶ οὐ ταὐτὸν νοεῖς περὶ τοῦ Χριστοῦ, ὅτε νοεῖς αὐτὸν σοφίαν, καὶ ὅτε νοεῖς αὐτὸν δικαιοσύνην· ὅτε μὲν γὰρ σοφίαν, τὴν ἐπιστήμην λαμβάνεις τῶν θείων
15καὶ ἀνθρωπίνων, ὅτε δὲ δικαιοσύνην, τὴν τοῦ κατ’ ἀξίαν ἀπονεμητικὴν δύναμιν ἐν τῷ παντί, καὶ ὅτε ἁγιασμόν, τὸν περιποιητικὸν τοῦ ἁγίους γενέσθαι τοὺς πιστεύοντας καὶ ἀνακειμένους τῷ θεῷ. Οὕτως οὖν καὶ φρόνησιν αὐτὸν νοήσεις, ὅτε ἐπιστήμη ἐστὶν ἀγαθῶν καὶ κακῶν καὶ οὐθε‐
20τέρων. Ἐπεὶ οὖν χωρίζεται τοῖς ἐν οὐρανῷ κατοικοῦσιν ἢ τοῖς ‘τὸν οὐράνιον ἄνθρωπον φοροῦσιν‘ 〈...〉 χωρίσαντος τὰ κακὰ ἀπὸ τῶν ἀγαθῶν, ἵνα μηκέτι μολύνηται ἐκεῖνος ὁ οὐρανὸς διὰ τὸ τῇ φρονήσει τοῦ θεοῦ ἐκτετάσθαι τὸν οὐρα‐
25νὸν μήτε ὁ δίκαιος ὢν οὐρανός—ἔστιν δὲ καὶ ὁ δίκαιος οὐρανός, ὡς παραστήσω—, εἴρηται· «Καὶ ἐξέτεινεν τὸν οὐρανὸν τῇ φρονήσει αὐτοῦ.» Πῶς οὖν ἐκτείνεται ὁ οὐρανός; Ἐκτεινούσης αὐτὸν τῆς σοφίας· δηλοῦται δὲ ὡς ἡ σοφία ἐκτείνει ἐν τῷ «ἐπειδὴ ἐξέ‐358
30τεινον λόγους καὶ οὐ προσείχετε», καὶ λέγει ἔκτασίν τινα εἶναι λόγων. Οὕτως ἐκτείνεται ὁ οὐρανός, καὶ ἐν ἑκατοστῷ τρίτῳ λέγεται Ψαλμῷ· «Ἐκτείνων τὸν οὐρανὸν ὡσεὶ δέρριν»· ἐκτείνεται δὲ καὶ ἡ ψυχὴ ἡμῶν πρότερον συνεσταλμένη, ἵνα δυνηθῇ χωρῆσαι τὴν σοφίαν τοῦ θεοῦ.
35 Ἀλλὰ γὰρ ἐπὶ τὸ προκείμενον ἐπανέλθωμεν. Ἐλέγομεν περὶ τοῦ τὸν οὐρανὸν ἐν φρονήσει γεγονέναι, καί φαμεν ὅτι οἱ τὸν οὐράνιον ἄνθρωπον φοροῦντες καὶ αὐτοί εἰσιν οὐρανός. Εἰ γὰρ πρὸς τὸν ἁμαρτάνοντα λέγεται· «Γῆ εἶ καὶ εἰς γῆν ἀπελεύσῃ», πρὸς τὸν δίκαιον οὐκ ἂν λεχθείη,
40οὗ «ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν»· οὐρανὸς εἶ, καὶ εἰς οὐρανὸν ἀπελεύσῃ; Ἢ διὰ μὲν τὸν χοϊκὸν λεχθήσεται τῷ ‘φοροῦντι τὴν εἰκόνα τοῦ χοϊκοῦ‘· «Γῆ εἶ, καὶ εἰς γῆν ἀπελεύσῃ», διὰ δὲ τὸν οὐράνιον, ἐπὰν ‘φορέσῃς τὴν εἰκόνα τοῦ ἐπουρανίου‘, οὐκέτι ἁρμόσει λέγεσθαι·
45οὐρανὸς εἶ, καὶ εἰς οὐρανὸν ἀπελεύσῃ; Ἕκαστος οὖν ἡμῶν ἔχει ἔργα οὐράνια καὶ ἐπίγεια. Ἐπίγειά ἐστιν ἔργα, ἃ ἐπὶ τὴν συγγενῆ αὐτοῖς γῆν κατάγει τὸν ‘θησαυρίζοντα‘ αὐτὰ ‘ἐπὶ τῆς γῆς, καὶ μὴ θησαυρίζοντα ἐν οὐρανῷ‘. Πάλιν ἐπὶ τὰ συγγενῆ τοῖς ἔργοις χωρία τὰ ἐν τῷ οὐρανῷ360

8

.

2

(50)

ἀνάγει τὸν ‘θησαυρίζοντα ἐν οὐρανῷ‘, τὸν ‘φορέσαντα τὴν εἰκόνα τοῦ ἐπουρανίου‘ τὰ πραττόμενα κατ’ ἀρετήν.

8

.

3

 «Καὶ ἀνήγαγεν νεφέλας ἐξ ἐσχάτου τῆς γῆς.» Τοῦτο τὸ ῥητὸν πρώην καὶ ἐν τῷ Ψαλμῷ ἐνέπεσεν, καὶ ἐλέγομεν, πῶς ὁ θεὸς «ἀνήγαγεν νεφέλας ἐξ ἐσχάτου τῆς γῆς»· ἅπερ χρεία ἐστὶν ἐπαναλαβεῖν, τοῖς μὲν εἰδόσιν εἰς ἐπιτρά‐
5νωσιν καὶ ὑπόμνησιν τῶν εἰρημένων, τοῖς δὲ ἐπιλαθομέ‐ νοις ἢ μὴ παρατετυχηκόσιν εἰς σαφήνειαν τούτου, εἴτε ἀποκαλυπτομένου καὶ φανεροῦ γενομένου εἴτε ὁπώσποτε νοουμένου. Ἐλέγομεν δὲ τοὺς ἁγίους εἶναι νεφέλας· τὸ γὰρ «ἡ ἀλήθειά σου ἕως τῶν νεφελῶν» οὐ δύναται ἀναφέ‐
10ρεσθαι ἐπὶ τὰς ἀψύχους νεφέλας, ἀλλὰ ἡ ἀλήθεια τοῦ θεοῦ ἕως τῶν νεφελῶν ἐστιν, αἵτινες ἀκούουσιν ἐντολῆς θεοῦ καὶ οἴδασιν, ποῦ ἐκπέμπωσιν ὑετὸν καὶ ἀπὸ τίνων κωλύ‐ σωσιν· ὡς οὐσῶν γὰρ νεφελῶν, αἷς ἐντέλλεται ὁ θεὸς μὴ βρέχειν ἢ βρέχειν, γέγραπται· «Ταῖς νεφέλαις ἐντε‐
15λοῦμαι τοῦ μὴ βρέξαι ἐπ’ αὐτὸν ὑετὸν.» Ἐπὶ μὲν οὖν τούτων 〈τῶν〉 νεφελῶν, ἐὰν μὴ ὑετὸς ᾖ, οὐκ ἐντέλλεται ὁ θεὸς ταῖς νεφέλαις τοῦ μὴ βρέχειν ἐπὶ τὸν ἀμπελῶνα ἢ τὴν χώραν ὑετόν, ἀλλ’ ὅλως οὐ φαίνεται νεφέλη, ὡς ἐν τῇ τρίτῃ τῶν Βασιλειῶν γέγραπται, ὅπου παρὰ τὸν καιρὸν
20τῆς ἀβροχίας νεφέλη οὐκ ἐφαίνετο, ἡνίκα δὲ κατὰ τὸν λόγον τῆς προφητείας τοῦ Ἠλίου ἔμελλεν ὁ ὑετὸς γίνεσθαι,
ἴχνος ἐφάνη νεφέλης «ὡς ἴχνος ἀνδρὸς» καὶ ἐγένετο νεφέλη ποιοῦσα τὸν ὑετόν· ὡς δὲ ὑπαρχουσῶν μὲν τῶν νεφελῶν, κελευομένων δὲ μὴ ὕειν ὅταν ἀναξία ἡ ψυχὴ τοῦ ὑετοῦ362
25τυγχάνῃ, λέγεται τὸ «ταῖς νεφέλαις ἐντελοῦμαι τοῦ μὴ βρέ‐ ξαι ἐπ’ αὐτὸν ὑετόν». Οὐκοῦν ἕκαστος τῶν ἁγίων νεφέλη ἐστίν· Μωσῆς νεφέλη ἦν, καὶ ὡς νεφέλη ἔλεγεν· «Πρό‐ σεχε, οὐρανέ, καὶ λαλήσω· καὶ ἀκουέτω γῆ ῥήματα στό‐ ματός μου, προσδοκάσθω ὡς ὑετὸς τὸ ἀπόφθεγμά μου»
30—〈εἰ μὴ ἦν νεφέλη, οὐδέποτ’ ἂν εἶπε· «Προσδοκάσθω ὡς ὑετὸς τὸ ἀπόφθεγμά μου»〉—«καὶ καταβήτω ὡς δρόσος τὰ ῥήματά μου»· ὡς νεφέλη λέγει· «ὡσεὶ ὄμβρος ἐπ’ ἄγρωστιν, καὶ ὡσεὶ νιφετὸς ἐπὶ χόρτον· ὅτι ὄνομα κυρίου ἐκάλεσα». Οὕτως ὡς νεφέλη καὶ Ἡσαΐας λέγει· «Ἄκουε,
35οὐρανέ, καὶ ἐνωτίζου, γῆ, ὅτι κύριος ἐλάλησεν». Καὶ ἐπειδήπερ καὶ αὐτὸς ἦν νεφέλη, ἔλεγεν δὲ νεφέλας τοὺς συμ‐ προφητεύοντας αὐτῷ, φησὶν προφητεύων· «ταῖς νεφέλαις ἐντελοῦμαι τοῦ μὴ βρέξαι εἰς αὐτὸν ὑετόν».

8

.

4

 Εἰ δὲ νενόηται ἡμῖν, τίνες εἰσὶν αἱ νεφέλαι, ἴδωμεν πῶς ὁ θεὸς «ἀνάγων» ἐστὶν «νεφέλας ἐξ ἐσχάτου τῆς γῆς». Πῶς «ἀπ’ ἐσχάτου τῆς γῆς»; Φησὶν ὁ σωτήρ· «Ὁ θέλων ἐν ὑμῖν εἶναι πρῶτος ἔσται πάντων ἔσχατος.» Ἐτήρη‐
5σεν ταύτην τὴν ἐντολὴν Παῦλος, καὶ ἦν ἔσχατος ἐν τούτῳ τῷ κόσμῳ· διό φησιν· «Δοκῶ γάρ, ὁ θεὸς ἡμᾶς τοὺς ἀποστόλους ἐσχάτους ἀπέδειξεν, ὡς ἐπιθανατίους, ὅτι θέατρον ἐγενήθημεν τῷ κόσμῳ καὶ ἀγγέλοις καὶ ἀνθρώ‐ ποις.» Εἴ τις οὖν ἐστιν τηρῶν τὴν τοῦ σωτῆρος ἐντολὴν
10καὶ γενόμενος ἔσχατος ὡς πρὸς τὸν βίον τοῦτον, οὗτος γίνεται νεφέλη καὶ ἀνάγει νεφέλας ὁ θεὸς οὐκ ἀπὸ τῶν πρώτων τῆς γῆς, οὐκ ἀπὸ ὑπατικῶν ἀνάγει νεφέλας, οὐκ
ἀπὸ ἡγουμένων ἀνάγει νεφέλας, οὐκ ἀπὸ πλουσίων· «Μακά‐ ριοι» γὰρ «οἱ πτωχοί, ὅτι ὑμετέρα ἐστὶν ἡ βασιλεία τοῦ364
15θεοῦ.» Ὁρᾷς πῶς ἀπὸ τῶν ἐσχάτων ἀνάγει ὁ θεὸς καὶ σωματοποιεῖ τὰς νεφέλας; Διὰ τοῦτο εἰ βουλόμεθα γενέ‐ σθαι ‘νεφέλαι, ἐφ’ ἃς φθάνει ἡ ἀλήθεια‘ τοῦ θεοῦ, ἔσχατοι πάντων γενώμεθα καὶ εἴπωμεν ἔργοις καὶ διαθέσει τὸ «δοκῶ γάρ, ὁ θεὸς ἡμᾶς τοὺς ἀποστόλους ἐσχάτους ἀπέ‐
20δειξεν». Κἂν μὴ ἀπόστολος ὦ, ἔξεστί μοι γενέσθαι ἐσχά‐ τῳ, ἵνα ὁ θεὸς ἀνάγων νεφέλας ἀπ’ «ἐσχάτου τῆς γῆς» ἀναγάγῃ με. «Καὶ ἀστραπὰς εἰς ὑετὸν ἐποίησεν.» Λέγουσιν οἱ περὶ ταῦτα δεινοί, ὅτι ἡ γένεσις τῶν ἀστραπῶν ἀπὸ τῶν
25νεφελῶν γίνεται ἀλλήλαις προστριβομένων· ὅπερ γὰρ συμ‐ βαίνει περὶ τοὺς πυροβόλους λίθους ἐπὶ γῆς, ἵνα δύο λίθων προσκρουσάντων πῦρ γενηθῇ, τοῦτο γίνεσθαι καὶ ἐπὶ τῶν νεφελῶν φασιν· προσκρουομένων τῶν νεφελῶν κατὰ τοὺς χειμῶνας γίνεται ἡ ἀστραπή, διὸ ὡς ἐπίπαν ἡ ἀστραπὴ
30ἅμα βροντῇ γίνεται, τῆς μὲν βροντῆς ἐμφαινούσης τὸν ἦχον τοῦ συγκρουσμοῦ τῶν νεφελῶν, τῆς δὲ ἀστραπῆς

8

.

5

γεννώσης τὸ φῶς. Εἰ νενόηκας τὸ παράδειγμα, ἴδε μοι καὶ τὴν νοητὴν νεφέλην. Μωσῆς νεφέλη ἦν, Ἰησοῦς ὁ τοῦ Ναυῆ νεφέλη ἦν· αὗται δὴ ὁμιλοῦσιν ἀλλήλαις, καὶ ἀπὸ τῶν λόγων αὐτῶν ἀστραπὴ γίνεται. Ἱερεμίας νεφέλη ἦν,
5Βαροὺχ νεφέλη ἦν· διαλέγονται πρὸς ἀλλήλους· ἦλθεν ἡ ἀστραπὴ ἀπὸ τῶν λόγων Ἱερεμίου καὶ τῶν λόγων Βαρούχ. Οὕτως εἰ δύνασαι συνάγαγε ἀπὸ τῶν γραφῶν, τίνα τρόπον ἀστραπὴ ἔρχεται· καὶ ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ Παῦλος καὶ Σιλουανὸς δύο νεφέλαι ἦσαν, ἦλθον ἐπὶ τὸ αὐτό, γέγονεν ἡ
10τῆς ἐπιστολῆς ἀστραπή. «Ἀστραπὰς» οὖν ὁ θεὸς «εἰς ὑετὸν ἐποίησεν καὶ ἐξή‐
γαγεν ἀνέμους ἐκ θησαυρῶν αὐτοῦ». Ἆρα οὖν οὗτοι οἱ ἄνεμοι ἐν θησαυροῖς εἰσιν; Ἢ οὐχὶ φαίνεται ἡ τούτων φύσις πνεόντων ἐπὶ γῆς τίνα τρόπον ὑφίσταται; Ἀλλ’ εἰσί τινες366
15ἀνέμων θησαυροί, πνευμάτων θησαυροί, «πνεῦμα σοφίας καὶ συνέσεως, πνεῦμα βουλῆς καὶ ἰσχύος, πνεῦμα γνώσεως καὶ εὐσεβείας», «πνεῦμα φόβου θεοῦ», «πνεῦμα δυνά‐ μεως καὶ ἀγάπης καὶ σωφρονισμοῦ», καὶ δύνασαι αὐτὸς ἀπὸ τῶν γραφῶν συναγαγεῖν τοὺς ἀνέμους τούτους. Τὰ
20πνεύματα ταῦτα ἐν θησαυροῖς ἐστιν· οἱ θησαυροὶ τίνες εἰσίν; «Ἐν ᾧ εἰσιν οἱ θησαυροὶ τῆς σοφίας καὶ γνώσεως ἀπόκρυφοι»· οὗτοι οἱ θησαυροὶ ἐν Χριστῷ εἰσιν. Ἐκεῖ‐ θεν οὖν ἔρχονται οἱ ἄνεμοι οὗτοι, τὰ πνεύματα ταῦτα, ἵν’ ὁ μέν τις ᾖ σοφός, ὁ δέ τις πιστός, ὁ δέ τις ᾖ ἔχων γνῶσιν,
25ὁ δέ τις ὁτιποτοῦν ἀναλαβὼν χάρισμα θεοῦ· «Ὧι μὲν γὰρ διὰ τοῦ πνεύματος δίδοται λόγος σοφίας, ἄλλῳ δὲ λόγος γνώ‐ σεως κατὰ τὸ αὐτὸ πνεῦμα, ἑτέρῳ πίστις ἐν τῷ αὐτῷ πνεύματι.»

8

.

6

 «Ἀνήγαγεν» οὖν «νεφέλας ἐξ ἐσχάτου τῆς γῆς, καὶ ἀστραπὰς εἰς ὑετὸν ἐποίησεν, καὶ ἐξήγαγεν ἀνέμους ἐκ θησαυρῶν αὐτοῦ.» Καὶ ἡμεῖς διὰ τὸν θεὸν ἐπὶ τοὺς θησαυ‐ ροὺς τούτους ἐλπίζομεν καταντήσεσθαι, καὶ 〈ἐπεὶ〉 εἰσίν
5τινες πολλοὶ θησαυροί, τάχα κατὰ τάγματα τῶν ἀνισταμένων ἔσονται ἀναπαύσεις ἐν τοῖς θησαυροῖς τοῦ θεοῦ. Ὃ δὲ λέγω τοιοῦτόν ἐστιν. Ἡ ἀνάστασις τῶν νεκρῶν ἐν τάγμασίν τισιν γίνεται—φησὶ γὰρ ὁ ἀπόστολος· «Ἕκαστος δὲ ἐν τῷ ἰδίῳ τάγματι»—καὶ ἐπεὶ μὴ ὡς ἔτυχεν συμφύρεται
10τὰ τάγματα, τόδε τὸ τάγμα ἔσται ἔν τινι θησαυρῷ θεοῦ καὶ τόδε τὸ τάγμα ἐν ἑτέρῳ θησαυρῷ θεοῦ καὶ τρίτον ἕτερον τάγμα ἔσται ἐν ἄλλῳ θησαυρῷ. Οὗτοι μέντοιγε πάντες οἱ θησαυροὶ ἕνα ἔχουσιν θησαυρόν, ἐν ᾧ κατοικοῦσιν· διὸ
παρὰ τῷ Παύλῳ λέλεκται· «Ἐν ᾧ εἰσιν οἱ θησαυροὶ καὶ368
15τῆς σοφίας καὶ τῆς γνώσεως ἀπόκρυφοι»· καὶ ὥσπερ κτῶμαι τὸν «ἕνα πολύτιμον μαργαρίτην» διὰ τῶν πολ‐ λῶν μαργαριτῶν, οὕτως ἔρχομαι ἐπὶ τὸν θησαυρὸν τῶν θησαυρῶν, ‘τὸν κύριον τῶν κυρίων, τὸν βασιλέα τῶν βασιλέων‘, ἐπὰν γένωμαι ἄξιος τῶν πνευμάτων τῶν
20ἀπὸ θησαυρῶν τοῦ θεοῦ· «Ἐξήγαγεν» γὰρ «ἀνέμους ἐκ θησαυρῶν αὐτοῦ».

8

.

7

 «Ἐμωράνθη πᾶς ἄνθρωπος ἀπὸ γνώσεως.» Εἰ πᾶς ἄνθρωπος ἐμωράνθη ἀπὸ γνώσεως, καὶ Παῦλός ἐστιν ἄνθρωπος, Παῦλος ἐμωράνθη ἀπὸ γνώσεως ‘ἐκ μέρους γινώσκων καὶ ἐκ μέρους προφητεύων‘, ἐμωράνθη ἀπὸ
5γνώσεως ‘δι’ ἐσόπτρου βλέπων‘, ‘ἐν αἰνίγματι βλέ‐ πων‘, πολλοστημόριον καί, εἰ ἔστιν εἰπεῖν, ἀπειροστημό‐ ριον βλέπων καὶ καταλαμβάνων τῶν πραγμάτων, ἐκ τοῦ ἐναντίου δὲ νοήσεις τὸ «ἐμωράνθη πᾶς ἄνθρωπος ἀπὸ γνώσεως». Ἔστιν ἁμαρτήματα τῆς Ἱερουσαλήμ, ἁμαρτή‐
10ματα καὶ Σοδόμων, ἀλλὰ συγκρίσει τῶν χειρόνων ἁμαρτη‐ μάτων τῆς Ἱερουσαλὴμ δικαιοσύνη ἐστὶν τὰ Σοδόμων ἁμαρτήματα· ‘ἐδικαιώθη‘ γάρ φησι ‘Σόδομα ἐκ σοῦ‘. Ὥσπερ οὖν οὐχὶ δικαιοσύνη τὰ Σοδόμων ἁμαρτήματα ἀλλὰ ἀδικία, ὡς πρὸς τὴν πλείονα 〈δὲ〉 ἀδικίαν δικαιοσύνη
15ἐστίν, οὕτως ἐκ τοῦ ἐναντίου γνῶσις· ἡ οὖσα Παύλῳ γνῶσις ὡς πρὸς τὴν γνῶσιν ἐκείνην τὴν οὖσαν ἐν τοῖς οὐρανοῖς, ὡς πρὸς τὴν τελείαν γνῶσιν μωρία ἐστίν· διὰ τοῦτο «ἐμωράνθη πᾶς ἄνθρωπος ἀπὸ γνώσεως». Τοιοῦ‐ τόν τι οἶμαι καταλαμβάνων ὁ Ἐκκλησιαστὴς ἔλεγεν· «Εἶπα·
20σοφισθήσομαι· καὶ αὐτὴ ἐμακρύνθη ἀπ’ ἐμοῦ μακρὰν ὑπὲρ ὃ ἦν, καὶ βαθὺ βάθος, τίς εὑρήσει αὐτό;»

8

.

8

 Μέλλει τι ἐπιτολμᾶν ὁ λόγος καὶ λέγειν, ὅτι τὸ ἐπιδη‐ μῆσαν τῷ βίῳ ‘ἐκένωσεν ἑαυτό‘, ἵνα τῷ κενώματι αὐτοῦ πληρωθῇ ὁ κόσμος· εἰ δὲ ἐκένωσεν 〈ἑαυτὸ〉 ἐκεῖνο τὸ ἐπιδημῆσαν τῷ βίῳ, αὐτὸ ἐκεῖνο τὸ κένωμα σοφία ἦν,370
5«ὅτι τὸ μωρὸν τοῦ θεοῦ σοφώτερον τῶν ἀνθρώπων ἐστίν». Εἰ ἐγὼ εἰρήκειν «τὸ μωρὸν τοῦ θεοῦ», πῶς ἂν οἱ φιλαίτιοι ἐνεκάλεσάν μοι; πῶς ἂν ἐμέμψαντό μοι; πῶς ἂν χιλίων μὲν εἰρημένων τῶν νομιζομένων καὶ αὐτοῖς καλῶν, τούτου δὲ ὡς οἴονται οὐ καλῶς εἰρημένου κατηγορήθην, διότι εἶπον
10«τὸ μωρὸν τοῦ θεοῦ»; Νυνὶ δὲ Παῦλος ὡς σοφὸς καὶ ἐξουσίαν ἔχων ἀποστολικὴν ἐτόλμησεν εἰπεῖν πᾶσαν τὴν ἐπὶ γῆς σοφίαν, καὶ τὴν ἐν αὐτῷ καὶ τὴν ἐν Πέτρῳ καὶ τοῖς ἀποστόλοις, πᾶσαν τὴν ἐπιδημήσασαν τῷ κόσμῳ εἶναι «τὸ μωρὸν τοῦ θεοῦ»· ὡς γὰρ πρὸς ἐκείνην τὴν σοφίαν, ἣν
15οὐ χωρεῖ ἐπὶ γῆς τόπος, ὡς πρὸς ἐκείνην τὴν σοφίαν τὴν ὑπερουράνιον, τὴν ὑπερκόσμιον, τοῦτο τὸ ἐπιδημῆσαν μωρὸν τοῦ θεοῦ. Ἀλλὰ τοῦτο «τὸ μωρὸν τοῦ θεοῦ σοφώ‐ τερον τῶν ἀνθρώπων ἐστίν»· ποίων ἀνθρώπων; Οὐ τῶν μωρῶν λέγω, ἀλλὰ σοφώτερόν ἐστι καὶ τῶν σοφῶν ἀνθρώ‐
20πων· κἂν τοὺς σοφοὺς εἴπῃς τοῦ αἰῶνος τούτου εἴτε ‘ἄρχοντασ‘ εἴτε προφήτας τῶν ‘ἀρχόντων τοῦ αἰῶνος τούτου‘, «τὸ μωρὸν τοῦ θεοῦ», ὃ διηγησάμην, «σοφώ‐ τερον τῶν ἀνθρώπων ἐστίν».

8

.

9

 Παράδοξόν τι μέλλει λέγειν ὁ λόγος, ὅτι «ἡ σοφία τοῦ κόσμου μωρία παρὰ τῷ θεῷ ἐστιν», καὶ «ἐμώρανεν
ὁ θεὸς τὴν σοφίαν τοῦ κόσμου». Ἆρα ἐν σοφίᾳ ἐμώρανεν τὴν σοφίαν τοῦ κόσμου; καὶ δύναται χωρῆσαι τὴν σοφίαν,372
5ἵν’ ἐλεγχθῇ μωρὰ εἶναι, ἡ τοῦ κόσμου σοφία; ἀγωνίζεται γὰρ ἡ σοφία τοῦ θεοῦ πρὸς τὴν σοφίαν τοῦ κόσμου, ἵνα ἐλεγχθῇ πρὸς αὐτήν; Ἀλλ’ ὀλίγου τινὸς χρεία ἐστίν, ὅπερ ὀλίγον μωρὸν τοῦ θεοῦ ἐστιν, ἵνα τούτῳ τῷ βραχεῖ μωρῷ τοῦ θεοῦ μωρανθῇ ἡ σοφία τοῦ κόσμου καὶ ἐλεγχθῇ· οὐ
10γὰρ ἔφερεν ἡ σοφία τοῦ κόσμου τούτου τὴν σοφίαν τοῦ θεοῦ. Οἷον ἐπὶ παραδείγματος, ἵνα νοήσῃς ὅτι «τὸ μωρὸν τοῦ θεοῦ» «ἐμώρανεν τὴν σοφίαν τοῦ κόσμου», δεδόσθω με ἀγωνίζεσθαι, δοκοῦντά με εἰδέναι πολλὰ καὶ πλείονα, πρός τινα ἀνόητον καὶ ἀπαίδευτον καὶ μηδὲν συνιέντα καὶ
15μὴ ἀγωνιζόμενον ὑπὲρ λόγων γενναίων ὁποιωνδήποτε· ἆρα χρείαν ἔχω διαλεκτικῆς πρὸς ἐκεῖνον ἢ θεωρημάτων βαθυτέρων, ἐὰν ᾖ μωρὰ αὐτοῦ τὰ νοήματα; Οὐχ ἑνός μοι λεξιδίου χρεία ἐστὶν ὀλίγῳ δριμυτέρου παρὰ τὴν ἐκείνου λέξιν, ἵνα ἐλέγξαι δυνηθῶ τὴν ἐκείνου μωρίαν; Οὕτως ἵνα μωρανθῇ
20ἡ σοφία τοῦ κόσμου τούτου, οὐ χρεία τῆς σοφίας τοῦ θεοῦ ἀγωνιζομένης πρὸς αὐτήν, —αὐτὴ γὰρ κάτω ἐστίν, — ἀλλὰ ἀρκεῖ τὸ μωρὸν τοῦ θεοῦ, ὅτι «τὸ μωρὸν τοῦ θεοῦ σοφώτερον τῶν ἀνθρώπων ἐστίν, καὶ τὸ ἀσθενὲς τοῦ θεοῦ ἰσχυρότερον τῶν ἀνθρώπων ἐστίν».
25 Καὶ πάντα τὰ ἐναντία ὁ σωτήρ μου καὶ κύριος ἀνείληφεν, ἵνα τοῖς ἐναντίοις λύσῃ τὰ ἐναντία, καὶ ἡμεῖς ἰσχυροποιη‐ θῶμεν ἀπὸ τῆς ἀσθενείας Ἰησοῦ καὶ σοφισθῶμεν ἀπὸ τοῦ μωροῦ τοῦ θεοῦ καὶ εἰσαχθέντες ἐν τούτοις δυνηθῶμεν ἀναβῆναι ἐπὶ τὴν σοφίαν, ἐπὶ τὴν ἰσχὺν τοῦ θεοῦ, Χριστὸν
30Ἰησοῦν, ᾧ ἐστιν ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας.
Ἀμήν.374

9

t

Εἰς τὸ «ὁ λόγος ὁ γενόμενος πρὸς τὸν Ἱερεμίαν παρὰ κυρίου λέγων· ἀκούσατε τοὺς λόγους τῆς διαθήκης ταύτης» μέχρι τοῦ «ἐπεστράφησαν ἐπὶ τὰς ἀδικίας τῶν
πατέρων αὐτῶν τῶν πρότερον».
5Ὁμιλία θʹ.

9

.

1

 Κατὰ μὲν τὴν ἱστορουμένην παρουσίαν τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ γέγονεν αὐτοῦ ἡ ἐπιδημία σωματικῶς καθολική τις καὶ ἐπιλάμψασα ὅλῳ τῷ κόσμῳ, ὅτε «ὁ λόγος σὰρξ ἐγένετο καὶ ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν»· «Ἦν» γὰρ
5«τὸ φῶς τὸ ἀληθινὸν ὃ φωτίζει πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμε‐ νον εἰς τὸν κόσμον· ἐν τῷ κόσμῳ ἦν, καὶ ὁ κόσμος δι’ αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ ὁ κόσμος αὐτὸν οὐκ ἔγνω· εἰς τὰ ἴδια ἦλθεν, καὶ οἱ ἴδιοι αὐτὸν οὐ παρέλαβον.» Χρὴ μέντοιγε εἰδέναι ὅτι καὶ πρότερον ἐπεδήμει, εἰ καὶ μὴ σωματικῶς, ἐν ἑκάστῳ
10τῶν ἁγίων, καὶ μετὰ τὴν ἐπιδημίαν αὐτοῦ ταύτην τὴν βλεπομένην πάλιν ἡμῖν ἐπιδημεῖ. Καὶ εἰ βούλει τούτων ἀπόδειξιν λαβεῖν, πρόσεχε τῷ «ὁ λόγος ὁ γενόμενος πρὸς Ἱερεμίαν παρὰ κυρίου λέγων· ἀκούσατε» καὶ τὰ ἑξῆς. Τίς γάρ ἐστιν «ὁ λόγος ὁ γενόμενος παρὰ κυρίου» εἴτε πρὸς
15Ἱερεμίαν εἴτε πρὸς Ἡσαΐαν εἴτε πρὸς Ἰεζεκιὴλ εἴτε πρὸς ὁνδήποτε 〈ἢ〉 ὁ «ἐν ἀρχῇ» «πρὸς τὸν θεόν»; Ἐγὼ οὐκ οἶδα ἄλλον λόγον κυρίου ἢ τοῦτον, περὶ οὗ εἴρηκεν ὁ εὐαγγελιστὴς τὸ «ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος, καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς
τὸν θεόν, καὶ θεὸς ἦν ὁ λόγος».376
20 Καὶ ταῦτα δὲ ἡμᾶς εἰδέναι χρή, ὅτι οὓς μάλιστα ἔστιν ὄνασθαι, πρὸς ἕκαστον ἐπιδημία ἐστὶν τοῦ λόγου. Τί γάρ μοι ὄφελος, εἰ ἐπιδεδήμηκεν ὁ λόγος τῷ κόσμῳ, ἐγὼ δὲ αὐτὸν οὐκ ἔχω; Ἐκ δὲ τοῦ ἐναντίου, εἰ καὶ μηδέπω ὅλῳ τῷ κόσμῳ ἐπιδεδήμηκεν, δὸς δέ με γεγονέναι κατὰ τοὺς προ‐
25φήτας, ἐγὼ ἔχω τὸν λόγον. Καὶ εἴποιμι ἂν ὅτι ὁ Χριστὸς γέγονε πρὸς Μωσέα, πρὸς Ἱερεμίαν, πρὸς Ἡσαΐαν, πρὸς ἕκαστον τῶν δικαίων, καὶ τὸ εἰρημένον ὑπ’ αὐτοῦ πρὸς τοὺς μαθητάς· «Ἰδού, ἐγώ εἰμι μεθ’ ὑμῶν πάσας τὰς ἡμέρας ἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος», ἔργῳ ἐσῴζετο καὶ
30ἐγίνετο καὶ πρὸ τῆς ἐπιδημίας αὐτοῦ· ἦν γὰρ μετὰ Μωσέως καὶ ἦν μετὰ Ἡσαΐου καὶ μετὰ ἑκάστου τῶν ἁγίων· πῶς δύνανται ἐκεῖνοι λόγον θεοῦ λελαληκέναι τοῦ λόγου τοῦ θεοῦ μὴ ἐπιδημήσαντος αὐτοῖς; Ταῦτα δὲ μάλιστα καθ’ ἡμᾶς τοὺς ἐκκλησιαστικοὺς ἀναγκαῖόν ἐστιν γινώσκεσθαι, οἵτινες
35θέλομεν τὸν αὐτὸν εἶναι θεὸν νόμου καὶ εὐαγγελίου, τὸν αὐτὸν Χριστὸν καὶ τότε καὶ νῦν 〈καὶ〉 εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας· ἔσονται δὲ οἱ διακόπτοντες τὴν θεότητα τὴν πρεσ‐ βυτέραν τῆς ἐπιδημίας τοῦ σωτῆρος, ὅσον ἐπὶ τῇ ἑαυ‐ τῶν ὑπολήψει, ἀπὸ τῆς θεότητος τῆς ἀπαγγελλομένης
40ὑπὸ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἡμεῖς δὲ ἕνα οἴδαμεν θεὸν καὶ τότε καὶ νῦν, ἕνα Χριστὸν καὶ τότε καὶ νῦν. Ταῦτα διὰ τὸ «ὁ λόγος ὁ γενόμενος πρὸς Ἱερεμίαν παρὰ κυρίου λέγων»· τί οὖν καὶ ἡμεῖς ἀκούσωμεν; «Ἀκού‐ σατε τοὺς λόγους τῆς διαθήκης ταύτης, καὶ λαλήσατε πρὸς
45ἄνδρας Ἰούδα καὶ πρὸς τοὺς κατοικοῦντας Ἱερουσα‐
λήμ.» Ἄνδρες Ἰούδα ἡμεῖς ἐσμεν διὰ τὸν Χριστόν· «πρόδηλον γὰρ ὅτι ἐξ Ἰούδα ἀνατέταλκεν ὁ κύριος ἡμῶν», καὶ τὸ ὄνομα τοῦ Ἰούδα ἐὰν παραστήσω κατὰ τὴν γραφὴν ἐπὶ τὸν Χριστὸν ἀναφερόμενον, ἄνδρες Ἰούδα οἱ ἀπιστοῦντες378

9

.

1

(50)

τῷ Χριστῷ Ἰουδαῖοι οὐκ ἔσονται, ἀλλ’ ἡμεῖς ὅσοι πιστεύο‐ μεν ἐπὶ τὸν Χριστόν. «Ἰούδα, σὲ αἰνέσαισαν οἱ ἀδελφοί σου· αἱ χεῖρές σου ἐπὶ νώτου τῶν ἐχθρῶν σου»· «σὲ αἰνέσαισαν»· οὐκ ἐκεῖνον τὸν Ἰούδαν τὸν υἱὸν τοῦ Ἰακὼβ οἱ ἀδελφοὶ αὐτοῦ ᾔνεσαν, τοῦτον δὲ τὸν Ἰούδαν αἰνέσουσιν
55οἱ ἀδελφοί, ἐπεί φησιν οὗτος ὁ Ἰούδας· «Διηγήσομαι τὸ ὄνομά σου τοῖς ἀδελφοῖς μου, ἐν μέσῳ ἐκκλησίας ὑμνήσω σε.» Οὐ λέγεται πρὸς ἐκεῖνον τὸν Ἰούδαν· «Αἱ χεῖρές σου ἐπὶ νώτου τῶν ἐχθρῶν σου.» Ποῦ εὑρίσκεται ἐπὶ νώτου τῶν ἐχθρῶν τὰς χεῖρας ἐκεῖνος ὁ Ἰούδας ἐπιτιθείς; Ἡ
60ἱστορία οὐδὲν τοιοῦτον ἀνέγραψεν περὶ αὐτοῦ· ἐὰν δὲ νοήσῃς τὴν ἐπιδημίαν τοῦ κυρίου Ἰησοῦ ‘καταργοῦντοσ‘ τὸν διάβολον, ‘ἀπεκδυομένου τὰς ἀρχὰς καὶ τὰς ἐξουσίας καὶ δειγματίζοντος καὶ θριαμβεύοντος ἐν τῷ ξύλῳ‘, ὁρᾷς πῶς ἐπὶ τοῦτον τὸν Ἰούδαν πεπλήρωται ἡ λέγουσα
65προφητεία· «Αἱ χεῖρές σου ἐπὶ νώτου τῶν ἐχθρῶν σου.» Εἰ τοῦθ’ οὕτως ἔχει, λέγει δὲ ὁ λόγος νῦν «πρὸς ἄνδρας Ἰούδα», πρὸς τίνας ἂν λέγοι ἢ πρὸς ἡμᾶς τοὺς πιστεύοντας ἐπὶ τὸν Χριστόν, διὰ τὴν φυλὴν Ἰούδα λεγόμενόν πως καὶ Ἰούδαν;

9

.

2

 «Πρὸς ἄνδρας Ἰούδα» λέγεται ὁ λόγος «καὶ πρὸς τοὺς κατοικοῦντας Ἱερουσαλήμ». Αὕτη ἐστὶν ἡ ἐκκλησία· ἔστιν γὰρ ‘ἡ πόλις τοῦ θεοῦ‘ ἡ ἐκκλησία, ἡ Ὅρασις τῆς εἰρήνης, ἐν αὐτῇ ἐστιν ἡ εἰρήνη ἣν ἤγαγεν ἡμῖν, εἴγε
5ἐσμὲν τέκνα εἰρήνης, πληθύνεται καὶ ὁρᾶται. «Ἀκούσατε» οὖν «τοὺς λόγους τῆς διαθήκης ταύτης, καὶ λαλήσατε πρὸς ἄνδρας Ἰούδα καὶ τοὺς κατοικοῦντας Ἱερουσαλήμ. Καὶ ἐρεῖς πρὸς αὐτούς· τάδε λέγει κύριος ὁ θεὸς 〈Ἰσραὴλ〉· ἐπικατάρατος ἄνθρωπος ὃς οὐκ ἀκού‐380
10σεται τῶν λόγων τῆς διαθήκης, ἧς ἐνετειλάμην τοῖς πατρά‐ σιν ὑμῶν.» Τίς μάλιστα ἀκούει «τῶν λόγων τῆς δια‐ θήκης ἧς ἐνετείλατο ὁ θεὸς τοῖς πατράσιν»; Ἆρά γε οἱ πιστεύοντες ἐπ’ αὐτὸν ἢ οἱ μηδὲ Μωσεῖ πιστεύειν ἀποδεικ‐ νύμενοι ἐκ τοῦ μὴ πεπιστευκέναι ἐπὶ τὸν κύριον; Φησὶ
15γὰρ ὁ σωτὴρ πρὸς ἐκείνους· «Εἰ ἐπιστεύετε Μωσεῖ, ἐπιστεύετε ἂν ἐμοί· περὶ γὰρ ἐμοῦ ἐκεῖνος ἔγραψεν· εἰ δὲ τοῖς ἐκείνου γράμμασιν οὐ πιστεύετε, πῶς τοῖς ἐμοῖς ῥήμασι πιστεύσετε;» Οὐκοῦν ἐκεῖνοι εἰς Μωσῆν οὐ πεπι‐ στεύκασιν, ἡμεῖς δὲ πιστεύοντες εἰς Χριστὸν πιστεύομεν τῇ
20διαθήκῃ τῇ διὰ Μωσέως, καὶ πρὸς ἡμᾶς λέγεται, ἵνα μὴ κατάρατοι γενώμεθα· «Ἐπικατάρατος ὁ ἄνθρωπος ὃς οὐκ ἀκούσεται τῶν λόγων τῆς διαθήκης, ἧς ἐνετειλάμην τοῖς πατράσιν.» Ἐκεῖνοι οὖν ἔχουσιν τὸ ἐπικατάρατοι εἶναι· οὐ γὰρ
25ἤκουσαν τῆς διαθήκης, ἧς ἐνετείλατο ὁ θεὸς τοῖς πατράσιν «ἐν ἡμέρᾳ» φησὶν «ᾗ ἀνήγαγον αὐτοὺς ἐκ γῆς Αἰγύπτου, ἐκ τῆς καμίνου τῆς σιδηρᾶς». Καὶ ἡμᾶς ἑξήγαγεν ὁ θεὸς «ἐκ γῆς Αἰγύπτου, ἐκ τῆς καμίνου τῆς σιδηρᾶς», μάλιστα κατὰ τὸν νοήσαντα τὸ γεγραμμένον ἐν τῇ Ἀποκα‐
30λύψει Ἰωάννου, ὅτι ὁ τόπος «ὅπου ὁ κύριος αὐτῶν ἐσταυ‐ ρώθη καλεῖται πνευματικῶς Σόδομα καὶ Αἴγυπτος». Εἰ γὰρ «πνευματικῶς καλεῖται Αἴγυπτος», οὐκ ἔστιν δὲ
αὕτη ἡ Αἴγυπτος ἡ πνευματικῶς καλουμένη Αἴγυπτος, αἰσθητὴ γάρ, δῆλον ὅτι ἐὰν νοήσῃς τὴν πνευματικῶς382
35καλουμένην Αἴγυπτον καὶ ἐξέλθῃς ἀπ’ αὐτῆς, σὺ εἶ ὁ ἐξελθὼν «ἐκ γῆς Αἰγύπτου καὶ ἐκ τῆς καμίνου τῆς σιδηρᾶς» καὶ λέγεται πρὸς σέ· «Ἀκούσατε τῆς φωνῆς μου καὶ ποιή‐ σατε κατὰ πάντα» ταῦτα. Εἶτ’ ἐπαγγελία τοῦ θεοῦ ἐστι πρὸς τοὺς ἀκούοντας, ἐὰν
40ποιήσωσιν ἃ ἐντέταλται, λέγουσα· «Καὶ ἔσεσθέ μοι εἰς λαὸν κἀγὼ ἔσομαι ὑμῖν εἰς θεόν.» Οὐ πᾶς ὁ λέγων λαὸς εἶναι θεοῦ λαὸς ἔστιν θεοῦ. Ἐκεῖνος οὖν ὁ ἐπαγγει‐ λάμενος εἶναι λαὸς θεοῦ ‘οὐ λαός μου ὑμεῖσ‘ ἤκουσαν ἐν τῷ ‘διότι οὐ λαός μου ὑμεῖσ‘, καὶ ἐρρήθη πρὸς τὸν
45λαὸν ἐκεῖνον «οὐ λαός μου», καὶ πάλιν οὗτος ὁ λαὸς ἐκλήθη «λαός»· «αὐτοὶ» γὰρ «παρεζήλωσάν με ἐπ’ οὐ θεῷ»—περὶ ἐκείνων δὲ λέγει—«παρώργισάν με ἐν τοῖς εἰδώλοις αὐτῶν· κἀγὼ παραζηλώσω αὐτοὺς ἐπ’ οὐκ ἔθνει,

9

.

3

ἐπ’ ἔθνει ἀσυνέτῳ παροργιῶ αὐτούς». Γεγόναμεν οὖν ἡμεῖς τῷ θεῷ εἰς λαόν, καὶ ‘ἡ δικαιοσύνη τοῦ θεοῦ ἀναγ‐ γέλλεται τῷ λαῷ τῷ τεχθησομένῳ‘ τῷ ἀπὸ τῶν ἐθνῶν. Οὗτος γὰρ ὁ λαὸς τίκτεται ἀθρόως, καὶ ἐν τῷ προφήτῃ δὲ
5εἴρηται· «Εἰ ἐτέχθη ἔθνος 〈εἰσ〉 ἅπαξ»· ἐτέχθη δὲ ἔθνος εἰς ἅπαξ, ὅτε ἐπιδεδήμηκεν ὁ σωτὴρ καὶ ἐπίστευσαν ἐν μιᾷ ἡμέρᾳ «χιλιάδες πέντε» καὶ προσετέθησαν ἄλλῃ ἡμέρᾳ χιλιάδες τρεῖς, καὶ ἔστιν ἰδεῖν ὅλον λαὸν τικτό‐ μενον λόγῳ θεοῦ καὶ ἀθρόως τίκτουσαν τὴν στεῖραν, τὴν
10πρότερον οὐ τεκοῦσαν, πρὸς ἣν λέγεται· «Εὐφράνθητι στεῖρα ἡ οὐ τίκτουσα, ῥῆξον καὶ βόησον ἡ οὐκ ὠδίνουσα, ὅτι πολλὰ τὰ τέκνα τῆς ἐρήμου μᾶλλον ἢ τῆς ἐχούσης τὸν ἄνδρα»· ἔρημος αὕτη νόμου, ἔρημος αὕτη θεοῦ ἦν, ἔχουσα
δὲ ἄνδρα τὸν νόμον ἐκείνη ἡ συναγωγὴ λέλεκται.384
15 Τί οὖν μοι ἐπαγγέλλεται ὁ θεός; «Ἔσεσθέ μοι εἰς λαὸν κἀγὼ ἔσομαι ὑμῖν εἰς θεόν.» Οὐκ ἔστιν πάντων θεὸς ἀλλ’ ἢ ἐκείνων οἷς χαρίζεται ἑαυτόν, ὥσπερ ἐχαρίσατο ἑαυτὸν τῷ πατριάρχῃ ἐκείνῳ ᾧ εἶπεν· «Ἐγὼ θεὸς σός», καὶ πάλιν ἄλλῳ· «Ἐγὼ ἔσομαί σου θεός», καὶ περὶ
20ἑτέρων· «Ἔσομαι αὐτῶν θεός.» Πότε οὖν ἄρα ἡμεῖς ἐπιτυγχάνομεν, ὁ καθ’ ἕκαστον λέγω, εἰς τὸ τὸν θεὸν εἶναι ἡμῶν θεόν; Εἰ δὲ θέλεις μαθεῖν, τίνων ἐστὶν ὁ θεὸς καὶ τίνι χαρίζεται τὴν ἑαυτοῦ ἐπίκλησιν· «Ἐγώ» φησιν «θεὸς Ἀβραάμ, θεὸς Ἰσαάκ, θεὸς Ἰακώβ», καὶ διηγού‐
25μενος τὸ τοιοῦτον ὁ σωτήρ φησιν· «Ὁ θεὸς οὐκ ἔστιν νεκρῶν ἀλλὰ ζώντων.» Τίς ὁ νεκρός; Ὁ ἁμαρτωλός, ὁ μὴ ἔχων τὸν εἰπόντα· «Ἐγώ εἰμι ἡ ζωή», ὁ ἔχων ‘νε‐ κρὰ ἔργα‘, ὁ μηδέπω μετανοήσας ἀπὸ ‘νεκρῶν ἔργων‘, περὶ ὧν φησιν ὁ ἀπόστολος· «Μὴ πάλιν θεμέλιον κατα‐
30βαλλόμενοι μετανοίας ἀπὸ νεκρῶν ἔργων.» Εἰ τοίνυν «ὁ θεὸς οὐκ ἔστιν νεκρῶν θεὸς ἀλλὰ ζών‐ των», καὶ οἴδαμεν τίς ἐστιν ὁ ζῶν, ὅτι ὁ πολιτευόμενος κατὰ Χριστὸν καὶ μένων μετ’ αὐτοῦ, εἰ βουλόμεθα ἵνα ἡμῶν ᾖ ὁ θεός, ἀποταξώμεθα τοῖς ἔργοις τῆς νεκρότητος,
35ἵνα τὴν ἐπαγγελίαν αὐτοῦ πληρώσῃ τὴν λέγουσαν· «Καὶ ἐγὼ ἔσομαι ὑμῖν εἰς θεόν, ὅπως στήσω τὸν ὅρκον μου ὃν ὤμοσα τοῖς πατράσιν ὑμῶν, τοῦ δοῦναι αὐτοῖς γῆν ῥέουσαν γάλα καὶ μέλι.» Τήρει γὰρ ὅτι λέγει· «Στήσω τὸν ὅρκον μου ὃν ὤμοσα τοῖς πατράσιν ὑμῶν, τοῦ δοῦναι αὐτοῖς γῆν
40ῥέουσαν γάλα καὶ μέλι», ὡς μηδέπω δεδωκὼς αὐτοῖς τὴν
«γῆν ῥέουσαν γάλα καὶ μέλι»· αὕτη γὰρ οὐκ ἔστιν ἡ γῆ, ἣν ἐπηγγείλατο ὁ θεὸς «ῥέουσαν γάλα καὶ μέλι», ἀλλ’ ἔστιν ἐκείνη, περὶ ἧς ἐδίδασκεν ὁ σωτὴρ λέγων· «Μακά‐ ριοι οἱ πραεῖς, ὅτι αὐτοὶ κληρονομήσουσι τὴν γῆν.»386

9

.

4

 Εἶτα πρὸς τὰ προειρημένα ὑπὸ τοῦ κυρίου ἀποκρίνεται ὁ προφήτης, πρὸς τὸ «ἐπικατάρατος ὁ ἄνθρωπος ὃς οὐκ ἀκούσεται τῶν λόγων τῆς διαθήκης ταύτης», καί φησι· «Καὶ ἀπεκρίθην καὶ εἶπα· γένοιτο, κύριε.» Τί «γένοιτο,
5κύριε»; Ἐπικατάρατος ὃς οὐκ ἐμμενεῖ ‘τοῖς λόγοις τῆς διαθήκης ταύτησ‘. «Καὶ εἶπεν κύριος πρός με· ἀνάγνωθι τοὺς λόγους τούτους ἐν πόλεσιν Ἰούδα καὶ ἔξωθεν Ἱερουσαλήμ»—καὶ τοῖς ἔξω ἀναγινώσκομεν τοὺς λόγους τοῦ θεοῦ προσκαλούμενοι
10αὐτοὺς ἐπὶ σωτηρίαν—〈«λέγων· ἀκούσατε〉 τοὺς λόγους τῆς διαθήκης ταύτης καὶ ποιήσατε αὐτούς. Καὶ οὐκ ἐποίη‐ σαν. Καὶ εἶπεν κύριος πρός με· εὑρέθη σύνδεσμος ἐν ἀνδρά‐ σιν Ἰούδα καὶ ἐν τοῖς κατοικοῦσιν Ἱερουσαλήμ.» Ἢ μέλλομεν μετανοεῖν ἐπὶ τοῖς εἰρημένοις ἁμαρτήμασι περὶ
15ἀνδρῶν Ἰούδα, εἰδότες ὅτι ἐσμὲν οἱ ἄνδρες Ἰούδα διὰ τὸν Χριστὸν Ἰούδα προφητευθέντα καὶ λεχθέντα; Μήποτε γὰρ ἐπεὶ ἐν ἡμῖν εἰσιν ἁμαρτωλοί τινες καὶ παρὰ τὸν ὀρθὸν λόγον πράττοντες, διὰ τοῦτο λέγει ὁ προφήτης· «Εὑρέθη σύνδεσμος ἐν ἀνδράσιν Ἰούδα καὶ ἐν τοῖς κατοικοῦσιν
20Ἱερουσαλήμ»· ὅταν γὰρ εὑρεθῇ ἔν τισι χρηματίζουσιν ἀπὸ τῆς ἐκκλησίας ‘σύνδεσμος ἀδικίασ‘ καὶ σύνδεσμος
τῶν ἁμαρτημάτων, ὥστ’ ἂν ἐφαρμόσαι ἐπὶ τοῦ ἁμαρτωλοῦ τὸ «σειραῖς δὲ τῶν ἑαυτοῦ ἁμαρτιῶν ἕκαστος σφίγγε‐ ται», λέγοι ἂν ὁ θεός· «Εὑρέθη σύνδεσμος ἐν ἀνδρά‐388
25σιν Ἰούδα.» Ἀλλὰ μὴ εὑρεθείη σύνδεσμος ἐν ἡμῖν. Πῶς δὲ οὐχ εὑρίσκεται σύνδεσμος ἐν ἡμῖν, εἰ καὶ μέχρι τοῦ δεῦρό ἐστιν σύνδεσμος ἔν τισιν; «Λῦε πάντα σύνδεσμον ἀδικίας, διάλυε στραγγαλιὰς βιαίων συναλλαγμάτων, πᾶ‐ σαν συγγραφὴν ἄδικον διάσπα. Διάθρυπτε πεινῶντι τὸν
30ἄρτον σου.» «Εὑρέθη» οὖν «σύνδεσμος ἐν ἀνδράσιν Ἰούδα καὶ ἐν τοῖς κατοικοῦσιν Ἱερουσαλήμ· ἐπεστράφησαν ἐπὶ τὰς ἀδικίας τῶν πατέρων αὐτῶν τῶν πρότερον.» «Ἐπεστρά‐ φησαν ἐπὶ τὰς ἀδικίας» τίνων; 〈Οὐ〉 λέγει ἁπλῶς· τῶν
35πατέρων· τίς ἡ προσθήκη; «Ἐπεστράφησαν ἐπὶ τὰς ἀδικίας τῶν πατέρων αὐτῶν τῶν πρότερον.» Ἐλέγομεν ταῦτα λέγεσθαι πρὸς ἡμᾶς καὶ τοὺς ἐν ἡμῖν ἁμαρτάνοντας· πῶς οὖν οἱ ἐν ἡμῖν ἁμαρτάνοντες ἐπεστράφησαν οὐκ «ἐπὶ τὰς ἀδικίας τῶν πατέρων», ἀλλὰ «τῶν πατέρων τῶν
40πρότερον»; Μήποτε οὖν διττοί εἰσιν οἱ πατέρες ἡμῶν, καὶ ἔστιν μὲν ἐν ἡμῖν εἶδος πατέρων τὸ χεῖρον· πρὶν πιστεῦ‐ σαι γὰρ υἱοὶ ἦμεν φέρ’ εἰπεῖν τοῦ διαβόλου, ὡς δείκνυσιν ὁ λόγος ὁ εὐαγγελικὸς λέγων· «Ὑμεῖς ἐκ τοῦ πατρὸς τοῦ διαβόλου ἐστέ», ὅτε δὲ πεπιστεύκαμεν, γεγόναμεν «υἱοὶ
45θεοῦ». Ἐπὰν οὖν ἁμαρτάνωμεν, ἐπιστρέφομεν ἐπὶ τὰς ἀδικίας οὐχ ἁπαξαπλῶς τῶν πατέρων, ἀλλὰ τῶν πρότερον πατέρων. Εἰς δὲ τὸ παραστῆσαι ὅτι διττοὶ ἡμῶν εἰσιν οἱ πατέρες, χρήσομαι ῥητοῖς ἀπὸ τοῦ τεσσαρακοστοῦ τετάρτου Ψαλμοῦ οὕτως ἔχουσιν· «Ἄκουσον, θύγατερ, καὶ ἴδε καὶ

9

.

4

(50)

κλῖνον τὸ οὖς σου, καὶ ἐπιλάθου τοῦ λαοῦ σου καὶ τοῦ οἴκου τοῦ πατρός σου.» Πατὴρ λέγει· «ἐπιλάθου τοῦ οἴκου τοῦ πατρός σου»· ὡς γὰρ πατὴρ λέγει· «ἄκουσον, θύγα‐
τερ». Οὐκοῦν διττοὶ οἱ πατέρες ἡμῶν εἰσιν. Ἀλλὰ «ἐπιλά‐ θου τοῦ οἴκου τοῦ πατρός σου» τοῦ προτέρου. Ἐὰν ἐπιλα‐390
55θόμενός σου τοῦ οἴκου τοῦ προτέρου πάλιν ἐπιστρέψῃς ἐπὶ τὰ ἁμαρτήματα, σὺ πεποίηκας τὰ λεγόμενα ἐνθάδε ἁμαρτή‐ ματα. «Ἐπεστράφησαν ἐπὶ τὰς ἀδικίας τῶν πατέρων αὐτῶν τῶν πρότερον.» Ἔλεγον ὅτι καὶ ὁ διάβολος πρότερον
60ἦν ἡμῶν πατήρ, πρὶν γένηται ἡμῶν ὁ θεὸς πατήρ, εἴγε καὶ νῦν οὐκ ἔστιν ἡμῶν ὁ διάβολος πατήρ· ὅπερ παραστήσομεν καὶ ἀπὸ τῆς Ἰωάννου καθολικῆς ἐπιστολῆς, ἐν ᾗ γέγραπται· «Πᾶς ὁ ποιῶν τὴν ἁμαρτίαν ἐκ τοῦ διαβόλου γεγέννη‐ ται.» Εἰ «πᾶς ὁ ποιῶν τὴν ἁμαρτίαν ἐκ τοῦ διαβόλου
65γεγέννηται», οἱονεὶ τοσαυτάκις ἐκ τοῦ διαβόλου γεγεν‐ νήμεθα ὁσάκις ἁμαρτάνομεν. Ταλαίπωρος οὖν οὗτός ἐστιν, ὃς ἀεὶ γεννᾶται ἐκ τοῦ διαβόλου, ὥσπερ πάλιν μακάριος ὁ ἀεὶ γεννώμενος ὑπὸ τοῦ θεοῦ· οὐ γὰρ ἅπαξ ἐρῶ τὸν δίκαιον γεγεννῆσθαι ὑπὸ τοῦ θεοῦ, ἀλλ’ ἀεὶ γεννᾶσθαι καθ’ ἑκάστην
70πρᾶξιν ἀγαθήν, ἐν ᾗ γεννᾷ τὸν δίκαιον ὁ θεός. Ἐὰν οὖν ἐπιστήσω σε ἐπὶ τοῦ σωτῆρος, ὅτι οὐχὶ ἐγέννησεν ὁ πατὴρ τὸν υἱὸν καὶ ἀπέλυσεν αὐτὸν ὁ πατὴρ ἀπὸ τῆς γενέσεως αὐτοῦ, ἀλλ’ ἀεὶ γεννᾷ αὐτόν, παραστήσω καὶ ἐπὶ τοῦ δικαίου παραπλήσιον. Ἴδωμεν δὲ τίς ἡμῶν ἐστιν ὁ σωτήρ· ‘Ἀπαύ‐
75γασμα δόξης.‘ Τὸ ἀπαύγασμα τῆς δόξης οὐχὶ ἅπαξ γεγέννηται καὶ οὐχὶ γεννᾶται· ἀλλὰ ὅσον ἐστὶν τὸ ‘φῶσ‘ ποιητικὸν τοῦ ἀπαυγάσματος, ἐπὶ τοσοῦτον γεννᾶται τὸ ἀπαύγασμα τῆς δόξης τοῦ θεοῦ. Ὁ σωτὴρ ἡμῶν ‘σοφία‘ ἐστὶν ‘τοῦ θεοῦ‘· ἔστιν δὲ ἡ σοφία «ἀπαύγασμα φωτὸς
80ἀιδίου». Εἰ οὖν ὁ σωτὴρ ἀεὶ γεννᾶται, —καὶ διὰ τοῦτο λέγει· «Πρὸ δὲ πάντων βουνῶν γεννᾷ με», οὐχὶ δέ· πρὸ δὲ πάντων βουνῶν γεγέννηκέν με, ἀλλά· «πρὸ πάντων βουνῶν γεννᾷ με», —καὶ ἀεὶ γεννᾶται ὁ σωτὴρ ὑπὸ τοῦ πατρός, οὕτως καὶ σὺ ἐὰν ἔχῃς ‘τὸ τῆς υἱοθεσίας πνεῦμα‘,392
85ἀεὶ γεννᾷ σε ἐν αὐτῷ ὁ θεὸς καθ’ ἕκαστον ἔργον, καθ’ ἕκαστον διανόημα, καὶ γεννώμενος οὕτως γίνῃ ἀεὶ γεννώμε‐ νος υἱὸς θεοῦ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ· ᾧ ἐστιν ἡ δόξα καὶ τὸ
κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.394

10

t

Εἰς τὸ «γνώρισόν μοι, κύριε, καὶ γνώσομαι» μέχρι τοῦ «συνάξατε πάντα τὰ θηρία τοῦ ἀγροῦ, καὶ ἐλθέτωσαν
τοῦ καταφαγεῖν αὐτήν».
Ὁμιλία ιʹ.

10

.

1

 Εἰ θεοῦ λόγιά ἐστιν ἐν νόμῳ καὶ προφήταις, εὐαγγελίοις τε καὶ ἀποστόλοις, δεήσει τὸν μαθητευόμενον θεοῦ λογίοις διδάσκαλον ἐπιγράφεσθαι θεόν· «Ὁ» γὰρ «διδάσκων ἄνθρωπον γνῶσιν» ὁ θεός ἐστιν, ὡς καὶ ἐν Ψαλμοῖς γέγρα‐
5πται, καὶ ὁ σωτὴρ δὲ μαρτυρεῖ μὴ δεῖν ἐπιγράφεσθαί τινα διδάσκαλον ἐπὶ τῆς γῆς λέγων· ‘Καὶ ὑμεῖς μὴ καλέσητε διδάσκαλον ἐπὶ τῆς γῆς· εἷς γάρ ἐστιν ὑμῶν ὁ διδάσκαλος, ὁ πατὴρ ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖσ‘· 〈«ὁ πατὴρ» δὲ «ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖσ»〉 διδάσκει ἤτοι καθ’ αὑτὸν ἢ διὰ τοῦ Χρι‐
10στοῦ ἢ ἐν ἁγίῳ πνεύματι ἢ διὰ Παύλου, φέρ’ εἰπεῖν, ἢ διὰ Πέτρου ἢ διά τινος τῶν ἄλλων ἁγίων, μόνον θεοῦ πνεῦμα καὶ θεοῦ λόγος ἐπιδημείτω καὶ διδασκέτω. Ταῦτά μοι πρὸς τί εἴρηται; Ἐπειδήπερ φησὶν ὁ προφήτης· «Γνώρισόν μοι, κύριε, καὶ γνώσομαι»· οὐ γὰρ γνώσομαι, ἐὰν μὴ
15σύ μοι γνωρίσῃς, ἐὰν δὲ γνωρίζοντος σοῦ ἐμοὶ γνῶ, «τότε» ὄψομαι «τὰ ἐπιτηδεύματα αὐτῶν» καὶ νοήσω, ὃ ἕκαστος πράττει καὶ ποίας ἐστὶν προαιρέσεως. Ταῦτα ὁ προφήτης· εἶτα ὁ σωτὴρ ἐν τῷ προφήτῃ ἴδωμεν τίνα λέγει· «Ἐγὼ ὡς ἀρνίον ἄκακον ἀγόμενον τοῦ θύεσθαι396
20οὐκ ἔγνων. Ἐπ’ ἐμὲ ἐλογίσαντο λογισμόν, λέγοντες· δεῦτε καὶ ἐμβάλωμεν ξύλον εἰς τὸν ἄρτον αὐτοῦ, καὶ ἐκτρί‐ ψωμεν αὐτὸν ἀπὸ γῆς ζώντων, καὶ τὸ ὄνομα αὐτοῦ οὐ μὴ μνησθῇ ἔτι»· ὡς φησὶν καὶ ὁ προφήτης Ἡσαΐας, Χρι‐ στὸς «ὡς πρόβατον ἐπὶ σφαγὴν ἤχθη, καὶ ὡς ἀμνὸς ἐναντίον
25τοῦ κείραντος ἄφωνος, οὕτως οὐκ ἀνοίγει τὸ στόμα αὐ‐ τοῦ». Ἐκεῖ μὲν οὖν περὶ αὐτοῦ Ἡσαΐας λέγει, ἐνταῦθα δὲ ὁ Χριστὸς περὶ αὑτοῦ· «Ἐγὼ» φησὶν «ὡς ἀρνίον ἄκακον ἐπὶ σφαγὴν ἀγόμενον τοῦ θύεσθαι οὐκ ἔγνων.» Οὐκ εἶπεν τί οὐκ ἔγνω. Οὐ γὰρ εἴρηκεν· οὐκ ἔγνων κακά,
30οὐκ εἴρηκεν· οὐκ ἔγνων ἀγαθά, οὔτε εἴρηκεν· οὐκ ἔγνων ἁμαρτίαν, ἀλλ’ ἁπλῶς «οὐκ ἔγνων». Σοὶ οὖν καταλέλοι‐ πεν ἐξετάζειν τί οὐκ ἔγνω, καὶ μάνθανε τί οὐκ ἔγνω ἀπὸ τοῦ «τὸν μὴ γνόντα ἁμαρτίαν ὑπὲρ ἡμῶν ἁμαρτίαν ἐποίη‐ σεν»· γνῶναι γὰρ ἁμαρτίαν ἁμαρτῆσαί ἐστιν, ὡς γνῶναι
35δικαιοσύνην δικαιοπραγῆσαί ἐστιν· ὁ οὖν ἀπαγγέλλων τὰ περὶ δικαιοσύνης καὶ μὴ δικαιοπραγῶν οὐκ ἔγνω δικαιο‐ σύνην.

10

.

2

 «Ἐπ’ ἐμὲ ἐλογίσαντο λογισμόν, λέγοντες· δεῦτε καὶ ἐμβάλωμεν ξύλον εἰς τὸν ἄρτον αὐτοῦ.» Ὅτι μὲν ἐσταύ‐ ρωσαν αὐτὸν Ἰουδαῖοι, δῆλον τοῦτό ἐστιν καὶ παρρησίᾳ τοῦτο κηρύσσομεν· πῶς δὲ τοῦτο ἐφαρμόσεις τῷ «ἐλογί‐
5σαντο ἐπ’ ἐμὲ λογισμόν, λέγοντες· δεῦτε καὶ ἐμβάλωμεν
ξύλον εἰς τὸν ἄρτον αὐτοῦ», ἔργον ἐστὶ νοῆσαι. Ὁ τοῦ Ἰησοῦ ἄρτος ὁ λόγος ἐστὶν ἐν ᾧ τρεφόμεθα. Ἐπεὶ τοίνυν διδάσκοντος αὐτοῦ ἐν τῷ λαῷ ἠθέλησαν τὸ σκάνδαλον ἐν τῇ διδασκαλίᾳ αὐτοῦ προσθεῖναι διὰ τοῦ σταυρῶσαι αὐτόν,398
10εἶπον· «Βάλωμεν ξύλον εἰς τὸν ἄρτον αὐτοῦ»· ὅταν γὰρ τῷ λόγῳ τῆς Ἰησοῦ διδασκαλίας προσάπτηται τὸ ἐσταυρῶσθαι τὸν διδάσκαλον, εἰς τὸν ἄρτον αὐτοῦ ξύλον ἐμβέβληται. Ἐκεῖνοι μὲν οὖν ἐξ ἐπιβουλῆς βουλευσάμενοι λεγέτωσαν· «Δεῦτε καὶ ἐμβάλωμεν ξύλον εἰς τὸν ἄρτον αὐ‐
15τοῦ»· ἐγὼ δὲ παραδοξότερον ἐρῶ· τὸ ξύλον ἐμβληθὲν εἰς τὸν ἄρτον αὐτοῦ κρείττονα τὸν ἄρτον πεποίηκεν. Παρά‐ δειγμα λαμβάνω ἀπὸ τοῦ Μωσέως νόμου· ‘τὸ ξύλον βληθὲν εἰς τὸ πικρὸν ὕδωρ ἐποίησεν αὐτὸ γλυκύ‘· οὕτως τὸ ξύλον τοῦ πάθους Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐλθὸν εἰς τὸν λόγον
20πεποίηκεν τὸν ἄρτον αὐτοῦ γλυκύτερον. Πρὶν ἔλθῃ γοῦν εἰς τὸν ἄρτον αὐτοῦ τὸ ξύλον, ὅτε ἄρτος μόνον ἦν καὶ ξύλον οὐκ ἦν ἐν τῇ διδασκαλίᾳ αὐτοῦ, «εἰς πᾶσαν τὴν γῆν» οὐκ «ἐξῆλθεν ὁ φθόγγος αὐτοῦ»· ἀλλ’ ἐπεὶ προσέλαβεν δύναμιν ὁ ἄρτος διὰ τοῦ ξύλου τοῦ βληθέντος εἰς αὐτόν,
25διὰ τοῦτο ὁ λόγος τῆς διδασκαλίας αὐτοῦ νενέμηται ὅλην τὴν οἰκουμένην. Καὶ τότε τὸ ξύλον σύμβολον ἦν τοῦ πάθους Ἰησοῦ, δι’ οὗ τὸ πικρὸν ὕδωρ γλυκὺ γίνεται· ἐγὼ γὰρ λέγω ὅτι ὁ νόμος μὴ νοούμενος πικρὸν ὕδωρ ἐστίν, ἐὰν δὲ ἔλθῃ τὸ ξύλον Ἰησοῦ καὶ ἡ διδασκαλία τοῦ σωτῆρός
30μου ἐπιδημήσῃ, γλυκάζεται καὶ ἥδιστος γίνεται ὁ Μω‐ σέως νόμος ἀναγινωσκόμενος καὶ γινωσκόμενος.

10

.

3

 Εἶπον οὖν· «Δεῦτε καὶ ἐμβάλωμεν ξύλον εἰς τὸν ἄρτον αὐτοῦ»· λέγουσιν δὲ καὶ τὸ «ἐκτρίψωμεν αὐτὸν ἀπὸ γῆς
ζώντων, καὶ τὸ ὄνομα αὐτοῦ οὐ μὴ μνησθῇ ἔτι». Οὕτως αὐτὸν ἀπέκτειναν, ὡς ἐξαφανίζοντες αὐτοῦ τὸ ὄνομα.400
5Ἀλλὰ ὁ Ἰησοῦς οἶδεν πῶς ἀποθνῄσκει καὶ διὰ τί· διό φησιν· «Ἐὰν μὴ ὁ κόκκος τοῦ σίτου πεσὼν εἰς τὴν γῆν ἀποθάνῃ, αὐτὸς μόνος μένει· ἐὰν δὲ ἀποθάνῃ, πολὺν καρπὸν φέρει»· ὥστε ὁ θάνατος τοῦ Ἰησοῦ στάχυς σίτου γίνεται ποιῶν πολλαπλασίονα καὶ πολύχουν τὸ ἐσπαρμένον, ὡς
10εἰ καθ’ ὑπόθεσιν μὴ ἐσταύρωτο μηδὲ τεθνήκει, ἔμεινεν ἂν μόνος ὁ κόκκος τοῦ σίτου, καὶ πολλοὶ οὐκ ἐγένοντο ἐξ αὐτοῦ. Πρόσχες οὖν αὐτοῦ τῇ λέξει, εἰ μὴ τοῦτο βεβούλη‐ ται λέγων· «Ὁ κόκκος τοῦ σίτου ἐὰν μὴ πεσὼν εἰς τὴν γῆν ἀποθάνῃ, αὐτὸς μόνος μένει· ἐὰν δὲ ἀποθάνῃ, πολὺν
15καρπὸν φέρει»· ὁ θάνατος τοῦ Ἰησοῦ τούτους πάντας ἐκαρποφόρησεν· εἰ δὲ ὁ θάνατος τοσούτους ἐκαρποφό‐ ρησε, πόσους καρποφορήσει ἡ ἀνάστασις;

10

.

4

 «Κύριε τῶν δυνάμεων κρίνων δίκαια, δοκιμάζων νεφροὺς καὶ καρδίας, ἴδοιμι τὴν παρὰ σοῦ ἐκδίκησιν ἐξ αὐτῶν.» Προφητικῶς ταῦτα εὔχεται, ἰδεῖν τὴν παρὰ τοῦ θεοῦ ἐκδίκησιν ἐξ αὐτῶν· ‘κεκύκλωται γὰρ ὑπὸ στρατοπέδων
5ἡ Ἱερουσαλήμ, καὶ ἤγγισεν ἡ ἐρήμωσις αὐτῆσ‘, καὶ εἴρηται αὐτῇ· «Ἰδοὺ ἀφίεται ὑμῖν ὁ οἶκος ὑμῶν.» «Ἴδοιμι» οὖν «τὴν παρὰ σοῦ ἐκδίκησιν ἐν αὐτοῖς, ὅτι πρὸς σὲ ἀπεκάλυψα τὸ δικαίωμά μου. Διὰ τοῦτο τάδε λέγει κύριος ἐπὶ τοὺς ἄνδρας Ἀναθὼθ τοὺς ζητοῦντας τὴν
10ψυχήν μου, τοὺς λέγοντας· οὐ μὴ προφητεύσῃς ἐν ὀνόματι κυρίου, εἰ δὲ μή, ἀποθανῇ ἐν ταῖς χερσὶν ἡμῶν. Ἰδοὺ ἐγὼ ἐπισκέψομαι ἐπ’ αὐτούς· οἱ νεανίσκοι αὐτῶν ἐν ῥομφαίᾳ ἀποθανοῦνται, καὶ οἱ υἱοὶ αὐτῶν καὶ αἱ θυγατέρες αὐτῶν τελευτήσουσιν 〈ἐν〉 λιμῷ, καὶ ἐγκατάλειμμα οὐκ ἔσται
15αὐτῶν, ὅτι ἐπάξω κακὰ ἐπὶ τοὺς κατοικοῦντας Ἀναθὼθ ἐν ἐνιαυτῷ ἐπισκέψεως αὐτῶν.» Προσχήματος ἕνεκεν τὸ ὄνομα τῆς Ἀναθὼθ ἐνθάδε λαμβάνεται, ὅλον δὲ τὸ Ἰουδαϊ‐ κὸν μυστήριον τροπικῶς ἐν αὐτῇ εἴρηται· ἑρμηνεύεται γὰρ Ἀναθὼθ Ἐπακουσμός. 〈Ἐπεὶ οὖν ἐπακουσμὸσ〉 τοῦ402
20θεοῦ ἐν ἐκείνῳ ἦν τῷ λαῷ, ὡς καὶ ἡ βασιλεία τοῦ θεοῦ, καὶ γέγονεν ἐπὶ τῆς βασιλείας τὸ «ἀρθήσεται ἀφ’ ὑμῶν ἡ βασιλεία τοῦ θεοῦ καὶ δοθήσεται ἔθνει ποιοῦντι τοὺς καρ‐ ποὺς αὐτῆς», κατὰ τοῦτο γέγονεν καὶ τὸ ‘τοὺς ἄνδρας Ἀναθώθ‘, τοὺς ὄντας ἐν τῷ Ἐπακουσμῷ, ‘ζητεῖν τὴν
25ψυχὴν‘ οὐχ Ἱερεμίου, —οὐδὲ γὰρ ἡ ἱστορία λέγει ὅτι ἄνδρες Ἀναθὼθ ἐζήτησαν τὴν ψυχὴν Ἱερεμίου· ἔχομεν τὰς Βασιλείας, μέμνηται ἡ γραφὴ ἐκεῖ τοῦ Ἱερεμίου, οὐδὲν τοιοῦτον ἐν αὐταῖς εἴρηται, 〈οὐδ’〉 ἐν ταῖς Παρα‐ λειπομέναις· ἔχομεν γὰρ αὐτὴν τὴν βίβλον τοῦ προφήτου,
30οὐδὲν εἰρήκασιν οἱ ἄνδρες Ἀναθώθ, —ἀλλὰ ταῦτα λέγεται περὶ Χριστοῦ. «Τοὺς ζητοῦντας τὴν ψυχήν μου, τοὺς λέγοντας· οὐ μὴ προφητεύσῃς ἐπὶ τῷ ὀνόματι κυρίου»—ἐκώλυσαν Ἰουδαῖοι διδάσκειν Ἰησοῦν—«εἰ δὲ μή, ἀποθανῇ ἐν
35ταῖς χερσὶν ἡμῶν. Ἰδοὺ ἐγὼ ἐπισκέψομαι ἐπ’ αὐτούς· οἱ νεανίσκοι αὐτῶν ἐν ῥομφαίᾳ ἀποθανοῦνται, καὶ οἱ υἱοὶ αὐτῶν καὶ αἱ θυγατέρες αὐτῶν τελευτήσουσιν ἐν λιμῷ.» Οὐ τότε τετελευτήκασιν ἐν ῥομφαίᾳ, ἀλλὰ μετὰ τὴν πόρθη‐ σιν νῦν λιμὸς ἦλθεν ἐπ’ αὐτούς, ‘οὐ λιμὸς ἄρτου οὐδὲ δίψα
40ὕδατος, ἀλλὰ λιμὸς τοῦ ἀκοῦσαι λόγον κυρίου‘· οὐκέτι γὰρ «τάδε λέγει κύριος παντοκράτωρ» λέγεται παρ’ αὐ‐ τοῖς. Αὕτη ἡ λιμός, ἵνα ἡ προφητεία μηκέτι ᾖ, καὶ τί λέγω
προφητεία; οὐδὲ διδασκαλία. Κἂν μυριάκις χρηματίζωσιν παρ’ αὐτοῖς σοφοί, οὐκ ἔστιν λόγος κυρίου ἔτι ἐν αὐτοῖς,404
45ἐπεὶ πεπλήρωτο τὸ «ἀφελεῖ κύριος ἀπὸ τῆς Ἰουδαίας καὶ ἀπὸ τῆς Ἱερουσαλὴμ ἰσχύοντα καὶ ἰσχύουσαν, γίγαντα καὶ ἰσχύοντα καὶ ἄνθρωπον πολεμιστὴν καὶ δικαστὴν καὶ προ‐ φήτην καὶ στοχαστὴν καὶ πρεσβύτερον καὶ πεντηκόνταρχον καὶ θαυμαστὸν σύμβουλον καὶ σοφὸν ἀρχιτέκτονα καὶ συνε‐

10

.

4

(50)

τὸν ἀκροατήν». Οὐκέτι ἔστιν παρ’ αὐτοῖς δυνάμενος εἰπεῖν· «Ὡς σοφὸς ἀρχιτέκτων θεμέλιον τέθεικα.» Μετέβησαν οἱ ἀρχιτέκτονες, ἦλθον ἐπὶ τὴν ἐκκλησίαν, ἔθηκαν τὸν θεμέλιον Ἰησοῦν Χριστόν· τούτῳ ἐποικοδομοῦσιν καὶ οἱ μετ’ ἐκείνους.

10

.

5

 «Ἐν λιμῷ» οὖν ὁ λαὸς ἐκεῖνος ἐγκαταλελειμμένοι εἰσίν· «ἐπάξω» γὰρ ἐπ’ αὐτοὺς «κακὰ ἐπὶ τοὺς κατοι‐ κοῦντας Ἀναθὼθ ἐν ἐνιαυτῷ ἐπισκέψεως αὐτῶν. Δίκαιος εἶ, κύριε, ὅτι ἀπολογήσομαι πρός σε. Πλὴν κρίματά μου
5λαλήσω πρός σε. 〈Τί〉 ὅτι ὁδὸς ἀσεβῶν εὐοδοῦται; εὐθή‐ νησαν πάντες οἱ ἀθετοῦντες ἀθετήματα.» Ἔτι ζητοῦ‐ μεν, εἰ ἀγαθὸς ὁ θεός ἐστιν ὁ τὸν νόμον καὶ τοὺς προφήτας δεδωκώς, ὁρῶντες ὅτι «ὁδὸς ἀσεβῶν εὐοδοῦται» καὶ οὐ κολάζει τοὺς ἀσεβεῖς. «Εὐθήνησαν πάντες οἱ ἀθετοῦντες
10ἀθετήματα»· αὐτοὶ οἱ κατὰ τοῦ δημιουργοῦ λέγοντες, δυσφημοῦντες αὐτὸν ‘εὐθήνησαν, ἐφυτεύθησαν καὶ ἐρρι‐ ζώθησαν, ἐτεκνοποίησαν 〈καὶ ἐποίησαν〉 καρπόν‘. Πόσος καρπὸς Μαρκίωνος τεκνοποιήσαντος, πόσος Βασιλείδου,
πόσος Οὐαλεντίνου; τοῦτο γάρ ἐστι τὸ περὶ τῶν ἀσεβῶν406
15προφητευόμενον καὶ λεγόμενον ἐν τῷ «ἐτεκνοποίησαν καὶ ἐποίησαν καρπόν». «Ἐγγὺς εἶ σὺ τοῦ στόματος αὐτῶν, πόρρω δὲ ἀπὸ τῶν νεφρῶν αὐτῶν»· ὀνομάζουσι τὸ Ἰησοῦ ὄνομα, οὐκ ἔχουσι δὲ τὸν Ἰησοῦν· οὐ γὰρ ὁμολογοῦσιν αὐτὸν ὡς χρή.
20 «Καὶ σύ, κύριε, γινώσκεις με, εἶδές με, ἐδοκίμασας τὴν καρδίαν μου ἐναντίον σου· ἅγνισον αὐτοὺς εἰς ἡμέραν σφαγῆς αὐτῶν.» Τί ποιήσω, ἵνα ταῦτα σαφηνίσω; Τὰς κολάσεις ἁγνισμὸν λέγει τῶν κολαζομένων· «ἅγνισον» γὰρ «αὐτοὺς εἰς ἡμέραν» φησὶν «σφαγῆς αὐτῶν», διὰ
25τοῦ σφαγῆναι αὐτοὺς ἅγνισον αὐτούς· «Ὃν γὰρ ἀγαπᾷ κύριος παιδεύει, μαστιγοῖ δὲ πάντα υἱὸν ὃν παραδέχε‐ ται».

10

.

6

 «Ἕως πότε πενθήσει ἡ γῆ καὶ ὁ χόρτος τοῦ ἀγροῦ ξηρανθήσεται ἀπὸ κακίας τῶν κατοικούντων ἐν αὐτῇ;» Ὡσπερεὶ ἐμψύχου τῆς γῆς καὶ ἐνταῦθα διαλέγεται ὁ προ‐ φήτης λέγων τὴν γῆν πενθεῖν διὰ τὴν κακίαν τῶν ἐπιβαι‐
5νόντων ἐπ’ αὐτήν. Καθ’ ἕκαστον οὖν ἡμῶν ἡ γῆ ἤτοι πεν‐ θεῖ ἢ εὐφραίνεται· ἢ γὰρ πενθεῖ «ἀπὸ κακίας τῶν ἐνοι‐ κούντων ἐν αὐτῇ» ἢ εὐφραίνεται ἀπὸ ἀρετῆς «τῶν ἐνοικούν‐ των ἐν αὐτῇ». Ἐφ’ ἑκάστου οὖν ἡμῶν αὐτὸ τὸ στοιχεῖον ἢ εὐφραίνεται ἢ πενθεῖ· εἰ δὲ ἡ γῆ, τάχα καὶ τὰ λοιπὰ
10στοιχεῖα. Ὁμοίως ἐρῶ καὶ ὕδωρ καὶ ὁ ἐπὶ τοῦ ὕδατος τεταγμένος ἄγγελος, ἵνα διηγήσωμαι καὶ τὴν γῆν πεν‐ θοῦσαν ἢ μὴ πενθοῦσαν· οὐ γὰρ τοῦτο τὸ σῶμα, ἡ γῆ, ‘πενθεῖ ἀπὸ τῶν κατοικούντων ἐν αὐτῇ‘, ἀλλὰ νόει μοι πρὸς τῇ διατάξει τοῦ παντὸς τεταγμένον τινὰ ἄγγελον ἐπὶ
15τῆς γῆς καὶ ἄλλον τεταγμένον ἐπὶ τῶν ὑδάτων καὶ ἄλλον
ἐπὶ τοῦ ἀέρος καὶ τέταρτον ἐπὶ τοῦ πυρός. Οὕτως ἀνάβα μοι τῷ λόγῳ ἐπὶ τὴν διάταξιν πᾶσαν τὴν ἐν ζῴοις, τὴν ἐν φυτοῖς, τὴν ἐν τοῖς οὐρανίοις ἄστροις· ἄγγελός τις τέτακται καὶ ἐπὶ τοῦ ἡλίου καὶ ἐπὶ τῆς σελήνης ἄλλος, 〈ἄλλοι〉 καὶ408
20ἐπὶ τῶν ἄστρων. Οὗτοι δὴ οἱ ἄγγελοι, μεθ’ ὧν ἐσμεν ὅσον ἐσμὲν ἐπὶ γῆς, ἤτοι εὐφραίνονται, ἢ πενθοῦσιν ἐφ’ ἡμῖν ὅταν ἁμαρτάνωμεν· πενθεῖ, φησίν, ἡ γῆ ἀπὸ τῶν κατοι‐ κούντων ἐν αὐτῇ. Ὁμωνύμως εἶπεν τὸν ἄγγελον γῆν αὐτῇ τῇ γῇ· ὥσπερ γὰρ «τὸ χειροποίητον ἐπικατάρατον αὐτὸ
25καὶ ὁ ποιήσας αὐτό», οὐχ ὅτι ἐπικατάρατον αὐτὸ τὸ ἄψυχον, ἀλλ’ εἴρηται χειροποίητον τὸ προσκαθεζόμενον τῷ ἀψύχῳ ἀγάλματι καὶ χρηματίζον ἐκείνῳ τῷ ὀνόματι, οὕτως δὴ ἐρῶ καὶ γῆν λέγεσθαι τὸν ἐπὶ γῆς τεταγμένον ἄγγελον, καὶ ὕδωρ λέγεσθαι τὸν ἐπὶ ὕδατος τεταγμένον
30ἄγγελον, καθ’ ὃ λέλεκται· «Ἴδοσάν σε ὕδατα, ὁ θεός, ἴδο‐ σάν σε ὕδατα καὶ ἐφοβήθησαν, ἐταράχθησαν ἄβυσσοι πλή‐ θους ἤχους ὑδάτων, φωνὴν ἔδωκαν αἱ νεφέλαι, καὶ γὰρ τὰ βέλη σου διαπορεύονται.»

10

.

7

 «Ἐγκαταλέλοιπα τὸν οἶκόν μου, ἀφῆκα τὴν κληρονο‐ μίαν μου, ἔδωκα τὴν ἠγαπημένην ψυχήν μου εἰς χεῖρας ἐχθρῶν αὐτῆς.» Ἴδε μοι τὸν «ἐν μορφῇ θεοῦ» ὑπάρ‐ χοντα ὄντα ἐν τοῖς οὐρανοῖς, ἴδε αὐτοῦ τὸν οἶκον ὑπερου‐
5ράνιον. Εἰ βούλει καὶ ὑψηλότερον ἰδεῖν—ὅτι «ἐγὼ ἐν τῷ πατρί»—ἴδε αὐτοῦ οἶκον ὄντα τὸν θεόν. Καταλείπει «τὸν πατέρα καὶ τὴν μητέρα»—τὴν «ἄνω Ἱερουσα‐
λήμ»—καὶ ἔρχεται εἰς τὸν περίγειον τόπον καί φησιν· «Ἐγκαταλέλοιπα τὸν οἶκόν μου, ἀφῆκα τὴν κληρονομίαν μου»410
10—ἐκείνη γὰρ ἦν ἡ κληρονομία αὐτοῦ, τὰ χωρία τὰ μετὰ τῶν ἀγγέλων, ἡ τάξις ἡ μετὰ τῶν ἁγίων δυνάμεων— «ἔδωκα τὴν ἠγαπημένην ψυχήν μου εἰς χεῖρας ἐχθρῶν αὐτῆς»· παρέδωκεν αὐτοῦ τὴν ψυχὴν εἰς τὰς χεῖρας τῶν ἐχθρῶν τῆς ψυχῆς, εἰς χεῖρας Ἰουδαίων τῶν ἀποκτεινάν‐
15των αὐτόν, εἰς χεῖρας ἀρχόντων συναχθέντων κατ’ αὐτοῦ, εἰς χεῖρας βασιλέων, ὅτε «παρέστησαν οἱ βασιλεῖς τῆς γῆς καὶ οἱ ἄρχοντες συνήχθησαν ἐπὶ τὸ αὐτὸ κατὰ τοῦ κυ‐ ρίου καὶ κατὰ τοῦ Χριστοῦ αὐτοῦ».

10

.

8

 «Ἐγενήθη ἡ κληρονομία μου ἐμοὶ ὡς λέων ἐν δρυμῷ.» Αὕτη 〈ἡ〉 ἐπὶ γῆς κληρονομία αὐτοῦ ἣν κεκληρονόμηκεν ἀπεθηριώθη πρὸς αὐτόν, καὶ γέγονεν ἡ κληρονομία Ἰου‐ δαῖοι ἐξαγριωθέντες κατ’ αὐτοῦ «ὡς λέων ἐν δρυμῷ».
5Οὐ θαυμαστὸν εἰ τότε ἐγένετο ἡ κληρονομία αὐτοῦ «ὡς λέων ἐν δρυμῷ»· νῦν ἔτι ἐν δρυμῷ λέοντές εἰσιν κατα‐ θεματίζειν θέλοντες τὸν Ἰησοῦν καὶ δυσφημοῦντες αὐτὸν καὶ ἐπιβουλεύοντες τοῖς πιστεύουσιν εἰς αὐτόν. «Ἐγενήθη» οὖν «ἡ κληρονομία μου ἐμοὶ ὡς λέων ἐν
10δρυμῷ, ἔδωκεν ἐπ’ ἐμὲ τὴν φωνὴν αὐτῆς, διὰ τοῦτο ἐμί‐ σησα αὐτήν. Μὴ σπήλαιον ὑαίνης ἡ κληρονομία μου 〈ἐμοί〉;» Προφητεύει περὶ τῆς κληρονομίας ταύτης· ἡ κληρονομία μου μήτι σπήλαιον ὑαίνης γέγονεν, σπήλαιον ὑαίνης, τῆς ἀγριωτάτης, τῆς νεκροβόρου, τῆς περὶ τὰ μνημεῖα, τῆς
15ἐσθιούσης τὰ θνησιμαῖα σώματα; «Μὴ σπήλαιον ὑαίνης ἡ κληρονομία μου ἐμοί; Ἢ σπή‐ λαιον ἐπ’ αὐτὴν κύκλῳ αὐτῆς; Βαδίζετε»· ἐπεὶ τοιοῦτοι γεγόνασιν, κελεύω ὑμῖν τοῖς ἀγγέλοις, ἵνα βαδίσητε καὶ συναγάγητε τὰ θηρία καὶ παραδῶτε αὐτοὺς τοῖς θηρίοις·
20«βαδίζετε καὶ συναγάγετε πάντα τὰ θηρία τοῦ ἀγροῦ, καὶ ἐλθέτωσαν τοῦ φαγεῖν αὐτήν». Ἐλήλυθεν «τὰ θηρία τοῦ ἀγροῦ», διεσθίει τὸν λαὸν ἐκεῖνον· βλέπετε αὐτῶν τὰς καρδίας διεσθιομένας ὑπὸ τῶν δυνάμεων τῶν ἀντικειμένων. Εἰ ἐκείνων ὁ Ἰησοῦς οὐκ ἐφείσατο ἀλλὰ εἶπεν· «Βαδί‐412
25ζετε, συναγάγετε τὰ θηρία», πόσῳ πλέον ἡμῶν οὐ φείσε‐ ται; Ἐὰν μὴ ποιῶμεν τὸν νόμον τοῦ θεοῦ, τὸν λόγον τοῦ εὐαγγελίου, ἐρεῖ πάλιν· βαδίσατε, συναγάγετε τὰ θηρία καὶ παράδοτε αὐτήν, ἀλλ’ ἡμεῖς παρρησίαν ἔχομεν, ἵνα εἴπωμεν ἐν ταῖς εὐχαῖς· «Μὴ παραδῷς τοῖς θηρίοις ψυχὴν
30ἐξομολογουμένην σοι.» Ἐξομολογησώμεθα περὶ τῶν παραπτωμάτων μετανοοῦντες, καὶ τοῖς θηρίοις οὐ παρα‐ δοθησόμεθα, ἀλλ’ ἀγγέλοις ἁγίοις τιθηνοῖς ἐσομένοις, ἐπὶ κόλπων βαστάζουσιν, μεταβιβάζουσιν ἡμᾶς ἀπὸ τοῦ αἰῶνος τούτου ἐπὶ τὸν μέλλοντα ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ, ᾧ ἐστιν τὸ κρά‐
35τος καὶ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἀμήν.414

11

t

Εἰς τὸ «δι’ ἐμὲ ἀφανισμῷ ἠφανίσθη πᾶσα ἡ γῆ»
καὶ εἰς τὸ «περίζωμα».
Ὁμιλία ιαʹ.

11

.

1

 Τίς ἔστιν ὁ λέγων· «Δι’ ἐμὲ ἠφανίσθη ἀφανισμῷ πᾶσα ἡ γῆ»; Ὁ Χριστὸς ταῦτά φησιν, οὗ πρὸ τῆς ἐπιδημίας πολλὰ μὲν γεγένηται ἁμαρτήματα τῷ λαῷ, ἀλλ’ οὐ τοιαῦτα ὥστε αὐτοὺς πάντῃ ἐγκαταλειφθῆναι καὶ εἰς αἰχμαλωσίαν
5πολυχρόνιον παραδοθῆναι· ὅτε δὲ ‘ἐπλήρωσαν τὸ μέτρον τῶν πατέρων‘ αὐτῶν καὶ προσέθηκαν τῷ ἀνῃρηκέναι τοὺς προφήτας καὶ δεδιωχέναι τοὺς δικαίους τὸ ἀποκτεῖναι «τὸν Χριστὸν τοῦ θεοῦ», τότε γεγένηται τὸ «ἀφίεται ὑμῖν ὁ οἶκος ὑμῶν» καὶ δι’ αὐτὸν ταῦτα πεπόνθασιν καὶ
10«ἀφανισμῷ ἠφανίσθη πᾶσα ἡ γῆ».

11

.

2

 Εἰ δὲ καὶ ὑψηλότερον ἀκοῦσαι βούλει τοῦ «δι’ ἐμὲ ἠφα‐ νίσθη ἀφανισμῷ πᾶσα ἡ γῆ», ἴδε τὴν ἐν σοὶ γῆν τίνα τρόπον ἠφανίσθη ἐλθόντος τοῦ Ἰησοῦ· ἠφανίσθη γὰρ ‘νε‐ κρωθέντων τῶν μελῶν τῶν ἐπὶ τῆς γῆσ‘ καὶ οὐκέτι ἡ γῆ
5ἐργάζεται τὰ ἑαυτῆς, οὐκέτι γίνεται παρὰ τῷ δικαίῳ «τὰ ἔργα τῆς σαρκὸς» οἷς ἔθαλλεν ἡ σάρξ, οὐκέτι «πορνεία», οὐκέτι «ἀκαθαρσία», οὐκ «ἀσέλγεια», οὐκ «εἰδωλο‐
λατρία», οὐ «φαρμακεία» καὶ τὰ λοιπά. Καὶ ὁ σωτὴρ δὲ λέγει· ‘Τί νομίζετε ὅτι ἦλθον βαλεῖν εἰρήνην ἐπὶ τῆς416
10γῆς; Οὐκ ἦλθον βαλεῖν εἰρήνην ἀλλὰ μάχαιραν‘· ἀληθῶς γὰρ πρὶν μὲν ἔλθῃ, μάχαιρα οὐκ ἦν ἐπὶ τῆς γῆς οὐδὲ ‘ἡ σὰρξ ἐπεθύμει κατὰ τοῦ πνεύματος οὐδὲ τὸ πνεῦμα κατὰ τῆς σαρκόσ‘, ὅτε δὲ ἦλθεν καὶ δεδιδάγμεθα τίνα μέν ἐστιν τῆς σαρκός, τίνα δὲ τοῦ πνεύματος, ἡ διδασκαλία
15ὥσπερ «μάχαιρα» γεγενημένη ἐν γῇ διεῖλεν τὴν σάρκα καὶ τὴν γῆν ἀπὸ τοῦ πνεύματος. Καὶ «ἠφανίσθη» μὲν «ἡ γῆ», ὅτε ‘τὴν νέκρωσιν Ἰη‐ σοῦ ἐν τῷ σώματι περιφέρομεν‘, καὶ οὐκέτι ‘ζῶμεν κατὰ σάρκα‘, ζῇ δὲ τὸ πνεῦμα, καὶ σπείρομεν οὐδὲν ‘εἰς τὴν
20σάρκα‘ ἀλλὰ πάντα ‘εἰς τὸ πνεῦμα‘, ἵνα μὴ ‘θερίσωμεν φθορὰν‘ ἐκ τῆς σαρκὸς ἀλλ’ ‘ἀπὸ τοῦ πνεύματος ζωὴν

11

.

3

αἰώνιον‘· λέγεται δὲ τοῖς ἡμαρτηκόσιν· «Σπείρετε πυροὺς καὶ ἀκάνθας θερίζετε»· κἂν γὰρ τοῖς λογίοις τοῦ θεοῦ ὁμιλῶσιν, οἱ μὴ καλῶς αὐτοῖς ὁμιλοῦντες μηδὲ ὃν δεῖ τρόπον βιοῦντες μηδὲ πιστεύοντες σπείρουσιν πυροὺς καὶ
5θερίζουσιν ἀκάνθας. Μάλιστα δὲ ἔστιν ταῦτα νοῆσαι ἐπὶ τῶν ἑτεροδόξων ἐντυγχανόντων ταῖς γραφαῖς καὶ ἀκάνθας οὐκ ἀπὸ τῶν γραφῶν, ἀλλ’ ἀπὸ τῶν ἰδίων ἐπινοιῶν θερι‐ ζόντων. «Οἱ κλῆροι αὐτῶν οὐκ ὠφελήσουσιν αὐτούς.» Ταῦτα
10καὶ πρὸ ἡμῶν ἄλλοι διηγήσαντο, καὶ ἐπειδὴ οὐκ ἀποδοκι‐
μάζομεν αὐτῶν τὴν διήγησιν, εὐγνωμόνως φέρομεν αὐτὴν εἰς μέσον, οὐχ ὡς αὐτοὶ εὑρόντες ἀλλ’ ὡς μεμαθηκότες καλὸν μάθημα. Οὗτος ὁ λόγος ὠφελήσει καὶ ὑμᾶς καὶ ἡμᾶς, ἐὰν προσέχωμεν τῷ γεγραμμένῳ, οἳ δοκοῦμεν εἶναι418
15ἀπὸ κλήρου τινὲς προκαθεζόμενοι ὑμῶν, ὥστε τινὰς θέλειν ἥκειν ἐπὶ τὸν κλῆρον τοῦτον· ἴστε δὲ ὅτι οὐ πάντως ὁ κλῆρος σῴζει· πολλοὶ γὰρ καὶ πρεσβύτεροι ἀπολοῦνται, πολλοὶ καὶ λαϊκοὶ μακάριοι ἀποδειχθήσονται. Ἐπεὶ οὖν τινές εἰσιν ἐν κλήρῳ οὐχ οὕτως βιοῦντες ὥστε ὠφεληθῆναι καὶ
20κοσμῆσαι τὸν κλῆρον, διὰ τοῦτο, φασὶν οἱ διηγησάμενοι, γέγραπται· «Οἱ κλῆροι αὐτῶν οὐκ ὠφελήσουσιν αὐτούς»· τὸ γὰρ ὠφελοῦν οὐκ αὐτὸ τὸ καθέζεσθαι ἐν πρεσβυτερίῳ ἐστίν, ἀλλὰ τὸ βιοῦν ἀξίως τοῦ τόπου, ὡς ἀπαιτεῖ ὁ λόγος. Ἀπαιτεῖ καὶ ὑμᾶς βιοῦν ὁ λόγος καλῶς καὶ ἡμᾶς, ἀλλ’
25εἰ δεῖ οὕτως εἰπεῖν· «Δυνατοὶ δυνατῶς ἐτασθήσονται», πλεῖον ἐγὼ ἀπαιτοῦμαι παρὰ τὸν διάκονον, πλεῖον ὁ διά‐ κονος παρὰ τὸν λαϊκόν, ὁ δὲ τὴν πάντων ἡμῶν ἐγκεχειρισ‐ μένος ἀρχὴν αὐτὴν τὴν ἐκκλησιαστικὴν ἔτι πλεῖον ἀπαι‐ τεῖται· διὰ τοῦτο ὁ πεπιστευμένος τὰ μεγάλα, ὁ ἀπόστολος,
30ἀκούετε, φησίν· «Οὕτως ἡμᾶς λογιζέσθω ἄνθρωπος ὡς ὑπηρέτας Χριστοῦ καὶ οἰκονόμους μυστηρίων θεοῦ· ὧδε λοιπὸν ζητεῖτε ἐν τοῖς οἰκονόμοις ἵνα πιστός τις εὑρεθῇ», καὶ οὕτως σπάνιόν ἐστιν εὑρεθῆναι οἰκονόμον πιστὸν καὶ καλόν, 〈ὡσ〉 Ἰησοῦς «ὁ εἰδὼς τὰ πάντα πρὶν γενέσεως
35αὐτῶν» λέγει· «Τίς ἄρα ἐστὶν ὁ πιστὸς οἰκονόμος καὶ φρόνιμος, ὃν καταστήσει ὁ κύριος αὐτοῦ ἐπὶ τῆς οἰκίας
αὐτοῦ διδόναι ἐν καιρῷ τὸ σιτομέτριον τοῖς δούλοις αὐ‐ τοῦ;» εἶτα μέμφεταί τινας οἰκονόμους καὶ λέγει· «Ἐὰν δὲ ἄρξηται ὁ κακὸς δοῦλος λέγειν· χρονίζει μου ὁ κύριος420
40ἔρχεσθαι, καὶ ἄρξηται τύπτειν τοὺς συνδούλους αὐτοῦ καὶ τὰς παιδίσκας, ἐσθίειν τε καὶ πίνειν καὶ μεθύσκεσθαι, ἥξει ὁ κύριος τοῦ δούλου ἐκείνου ἐν ἡμέρᾳ ᾗ οὐ προσδοκᾷ καὶ ἐν ὥρᾳ ᾗ οὐ γινώσκει καὶ διχοτομήσει αὐτόν, καὶ τὸ μέρος αὐτοῦ μετὰ τῶν ἀπίστων θήσει.»
45Ταῦτα μὲν εἰς τὸ «οἱ κλῆροι αὐτῶν οὐκ ὠφελήσουσιν αὐ‐

11

.

4

τούς»· ἴδωμεν δὲ καὶ ἑξῆς ἐπίπληξιν ἀναγκαίαν, ἣν καλὸν εἰς τὸν ἠθικὸν τόπον ἀναλαβεῖν, λέγουσαν· «Αἰσχύνθητε ἀπὸ καυχήσεως ὑμῶν, ἀπὸ ὀνειδισμοῦ ἐναντίον κυρίου.» Ἔστιν τινά, ἐν οἷς καυχώμεθα διὰ τὴν ἄνοιαν οὐκ οὖσιν καυχή‐
5σεως ἀξίοις· οἷον ἐὰν καυχήσηταί τις ὅτι πλούσιός ἐστιν καὶ πολλὰ κέκτηται, λέγοιτ’ ἂν πρὸς αὐτόν· «Αἰσχύν‐ θητε ἀπὸ καυχήσεως ὑμῶν»· ἐὰν καυχήσηταί τις ἐπὶ εὐγε‐ νείᾳ ταύτῃ τῇ ἐκτός, λεχθήσεται πρὸς αὐτόν· «Αἰσχύν‐ θητε ἀπὸ καυχήσεως ὑμῶν»· ἐὰν καυχήσηταί τις ἐπὶ πολυ‐
10τελείᾳ ἱματίων, ἐπὶ οἰκοδομῇ οἰκίας πλουσίως κατεσκευ‐ ασμένης, ἀλλοτρία ἐστὶν ἡ καύχησις καυχήσεως ἁγίων, διὸ λεχθήσεται πρὸς τὸν τοιοῦτον· «Αἰσχύνθητε ἀπὸ καυ‐ χήσεως ὑμῶν.» Ἄκουε τοῦ λόγου 〈διὰ〉 τοῦ προφήτου Ἱερε‐ μίου κελεύοντος ἡμᾶς μὴ καυχᾶσθαι μηδὲ ἐπὶ σοφίᾳ· «Μὴ
15καυχάσθω» γάρ φησιν «ὁ σοφὸς ἐν τῇ σοφίᾳ αὐτοῦ μηδὲ ὁ ἰσχυρὸς ἐν τῇ ἰσχύϊ αὐτοῦ μηδὲ ὁ πλούσιος ἐν τῷ πλούτῳ αὐτοῦ, ἀλλὰ ἐν τούτῳ καυχάσθω ὁ καυχώμενος, συνιεῖν καὶ γινώσκειν ὅτι ἐγώ εἰμι κύριος.» Θέλεις καυχᾶσθαι καὶ καυχώμενος μὴ ἀκοῦσαι· «αἰσχύνθητε ἀπὸ καυχήσεως
20ὑμῶν», καύχησαι ὡς ὁ ἀπόστολος καὶ εἰπέ· «Ἐμοὶ δὲ μὴ
γένοιτο καυχᾶσθαι εἰ μὴ ἐν τῷ σταυρῷ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, δι’ οὗ ἐμοὶ κόσμος ἐσταύρωται κἀγὼ τῷ κόσμῳ»· θέλεις καυχᾶσθαι, ἵνα μὴ λεχθῇ· «αἰ‐ σχύνθητε ἀπὸ καυχήσεως ὑμῶν», ἄκουε Παύλου καυχω‐422
25μένου καὶ μάνθανε ὅταν λέγῃ· «Ἥδιστα οὖν καυχήσο‐ μαι ἐν ταῖς ἀσθενείαις μου, ἵνα ἐπισκηνώσῃ ἐπ’ ἐμὲ ἡ δύνα‐ μις τοῦ Χριστοῦ», ἄκουε οἷα καυχᾶται καυχήματα· «ἐν κόποις περισσοτέρωσ»—τίς δύναται ἡμῶν τοῦτο εἰπεῖν; —«ἐν φυλακαῖς ὑπερβαλλόντως, ἐν θανάτοις
30πολλάκις· ὑπὸ Ἰουδαίων πεντάκις τεσσαράκοντα παρὰ μίαν ἔλαβον, τρὶς ἐραβδίσθην, ἅπαξ ἐλιθάσθην, τρὶς ἐναυά‐ γησα». Μανθάνομεν οὖν καὶ καυχήσεων εἶναι διαφοράς, ὡς τινὰς μὲν καυχήσεις εἶναι αἰσχύνης ἀξίας, ἐφ’ οἷς λέγοιτ’ ἂν
35ἐκεῖνο τὸ ἀποστολικόν· «Καὶ ἡ δόξα ἐν τῇ αἰσχύνῃ αὐ‐ τῶν»· ἐφ’ οἷς ἔδει αὐτοὺς αἰσχύνεσθαι, ἐπὶ τούτοις

11

.

5

οἴονται δοξάζεσθαι. Μετὰ ταῦτα ἴδωμεν τὰ περὶ τοῦ περι‐ ζώματος. «Τάδε» γὰρ «λέγει κύριος· βάδιζε καὶ κτῆσαι σεαυτῷ περίζωμα λινοῦν, καὶ περίθου περὶ τὴν ὀσφύν σου, καὶ ἐν ὕδατι 〈οὐ〉 διελεύσῃ. Καὶ ἐκτησάμην τὸ περίζωμα
5κατὰ τὸν λόγον κυρίου καὶ περιέθηκα περὶ τὴν ὀσφύν μου, καὶ ἐγενήθη λόγος κυρίου πρός με λέγων· λάβε τὸ περί‐ ζωμα τὸ περὶ τὴν ὀσφύν σου, καὶ ἀνάστηθι καὶ βάδισον ἐπὶ τὸν Εὐφράτην, καὶ κατάκρυψον αὐτὸ ἐκεῖ ἐν τῇ τρυμα‐ λιᾷ τῆς πέτρας»· μετὰ ἡμέρας ἔρχεται ἐκεῖ, εὑρίσκει
10διασεσηπὸς τοῦτο τὸ περίζωμα, καὶ ἐπιφέρει ὁ κύριος διδοὺς ἀφορμὴν τῆς ἑρμηνείας τοῦ περιζώματος λέγων· «Καθά‐ περ κολλᾶται τὸ περίζωμα πρὸς τὴν ὀσφὺν τοῦ ἀνθρώπου, οὕτως ἐκόλλησα πρὸς ἐμαυτὸν τὸν οἶκον τοῦ Ἰσραὴλ καὶ πάντα τὸν οἶκον Ἰούδα, φησὶν ὁ κύριος, τοῦ γενέσθαι μοι
15εἰς λαὸν ὀνομαστὸν καὶ εἰς καύχημα καὶ εἰς δόξαν, καὶ οὐκ εἰσήκουσάν μου.» Οὐκοῦν ὁ προφήτης ἀντὶ τοῦ θεοῦ παραλαμβάνεται περιζωννὺς περὶ τὴν ὀσφὺν αὐτοῦ τὸ περίζωμα τὸ λινοῦν, ὡς ὁ θεὸς τὸν λαόν· ‘ἐκόλλησα γὰρ πρὸς ἐμαυτόν‘ φησιν ‘τοῦτον τὸν λαόν, φησὶν ὁ θεόσ‘,424
20καὶ οἱονεὶ περίζωμα ὁ λαὸς γίνεται τοῦ θεοῦ· διὰ τί δὲ περίζωμα γίνεται τοῦ θεοῦ περὶ τὴν ὀσφὺν αὐτοῦ; Ὁ δυνάμενος ἀναγινώσκων τὸν Ἰεζεκιὴλ καὶ ὁρῶν τὸν θεὸν τῷ λόγῳ οἱονεὶ σωματοποιούμενον, καὶ τίνα μὲν τρόπον αὐτοῦ τὰ ἀπὸ τῆς ὀσφύος κάτω ἐστὶν πῦρ, τὰ δὲ ἀπὸ τῆς
25ὀσφύος καὶ ἄνω ἐστὶν ἤλεκτρον, ἐρευνησάτω τὸν λόγον, διὰ τί τὸ κάτω τοῦ θεοῦ πῦρ ἐστιν. Τὰ ἀπὸ ὀσφύος καὶ γενέ‐ σεως πράγματα, ταῦτα πῦρ ἐστιν· πάντα γὰρ τὰ ἐν γενέσει χρῄζει τοῦ καθαρσίου τοῦ ἀπὸ τοῦ πυρός, πάντα τὰ ἐν γενέ‐ σει χρῄζει τῆς κολάσεως. Τὰ δὲ ἀνωτέρω τῆς ὀσφύος ὑπερβε‐
30βηκότα τὴν γένεσιν, ταῦτά ἐστιν ὕλη ὡς 〈ἤλεκτρον〉 ἐν κόσμῳ καθαριωτάτη καὶ τιμιωτάτη· λέγεται γὰρ τὸ ἤλεκτρον χρυσοῦ εἶναι τιμαλφέστερον. Ἐπεὶ οὖν παραδείγμασιν χρῆ‐ ται ἡ γραφή, ἵνα διδάξῃ τοῦ θεοῦ τὸ σῶμα τὸ ἀνωτέρω εἶναι τιμιώτερον καὶ τὸ σῶμα τὸ κατωτέρω εἶναι ὑπο‐
35δεέστερον, διὰ τοῦτο εἰσήγαγεν τὸν θεὸν ἐκ πυρὸς καὶ ἠλέκτρου συνεστηκότα. Ἐν γενέσει πῦρ ἐστιν ἕκαστος ἡμῶν, καὶ ἔστιν σῶμα τοῦ θεοῦ καὶ αὐτός· οὐκ ἐσμὲν τὸ ἤλεκτρον, ἐὰν δὲ ἀναβαίνωμεν καὶ προκόπτωμεν—δυνατὸν γὰρ μεταβῆναι ἀπὸ τοῦ σήμερον εἶναι ἐν τοῖς κατωτέρω, ὥστε
40γενέσθαι τοῦ θεοῦ σῶμα τὸ ἀνωτέρω—ἐσόμεθα δια‐ βάντες τὸ πῦρ ἤλεκτρον τὸ περὶ τὸ σῶμα τοῦ θεοῦ τὸ
ὑψηλότερον.426

11

.

6

 Κολλᾷ οὖν περὶ τὴν ὀσφὺν αὐτοῦ τὸ περίζωμα τὸ λινοῦν, ἵνα τί; Ἵνα δηλωθῇ ὅτι ὁ λαὸς οἱονεὶ σκέπη ἐστὶ τοῦ θεοῦ· πρὸς γὰρ τοὺς βουλομένους κατηγορεῖν τοῦ θεοῦ ἵσταται ὁ λαὸς καὶ ὡσπερεὶ ὑπερασπίζει αὐτοῦ καὶ οὐκ
5ἐᾷ τι ἄτοπον λέγεσθαι ἐν τοῖς περὶ τοῦ θεοῦ. Ἐπὰν δὲ ἁμαρτήσωμεν, τὸ περίζωμα τοῦτο ὡς ἀποτίθεται ὁ προ‐ φήτης καὶ καταδικάζει αὐτὸ εἰς τὸν Εὐφράτην ποταμόν, ἵνα ἐκεῖ διαφθαρῇ, οὕτως ὁ ἁμαρτάνων ἀποβάλλεται ἀπὸ τῆς ὀσφύος τοῦ θεοῦ καὶ ἐκβληθεὶς ἐκβάλλεται εἰς τὸν Εὐ‐
10φράτην ποταμόν, τὸν τῆς Μεσοποταμίας ποταμόν, ὅπου οἱ Ἀσσύριοι ἐχθροὶ τῷ Ἰσραήλ, ὅπου οἱ Βαβυλώνιοι, καὶ ἐκεῖ διαφθείρεται. Ὄντων γὰρ τοσούτων ποταμῶν πέμπεται ὁ προφήτης ἀπὸ τῆς Ἰουδαίας εἰς τὸν Εὐφράτην ποταμὸν πραγματεύ‐
15σασθαι καὶ ἀπαγαγεῖν περιζωμάτιον λινοῦν· διὰ τί δὲ καὶ «λινοῦν»; Ὅτι τὴν γένεσιν ἔχει ἀπὸ γῆς· φυτὸν γάρ ἐστιν ἀνατέλλον ἀπὸ γῆς, εἶτα μετὰ τὸ γεωργηθῆναι ξαινόμενον καὶ πλυνόμενον καὶ σμηχόμενον καὶ πολλῇ ἐργα‐ σίᾳ γινόμενον, ἵνα γένηται τοιοῦτον ὥστε γενέσθαι περί‐
20ζωμα ἢ ὁτιδήποτε. Καὶ ἡμεῖς οὖν πάντες τὴν γένεσιν ἔχο‐ μεν ὡς τὸ περίζωμα τοῦ θεοῦ, καὶ ἔχοντες τὴν γένεσιν ἀπὸ γῆς, πολλῆς κατασκευῆς χρῄζομεν, ἵνα ξανθῶμεν, ἵνα πλυνθῶμεν, ἵνα τὸ χρῶμα τῆς γῆς ἀποβάλωμεν. Ἄλλο γὰρ τὸ τῆς γενέσεως τοῦ λινοῦ χρῶμα, ἄλλο τὸ ἀπὸ τῆς
25ἐργασίας· τὸ μὲν γὰρ τῆς γενέσεως τοῦ λινοῦ χρῶμα μελα‐ νώτερόν ἐστιν, ἀπὸ δὲ τῆς ἐργασίας γίνεται λαμπρότατον.
Τοιοῦτον οὖν τι καὶ ἐπὶ ἡμᾶς τοὺς ἐν γενέσει φθάνει. Μέλα‐ νές ἐσμεν κατὰ τὴν ἐν τῷ πιστεύειν ἀρχήν, διὸ ἐν ἀρχῇ τοῦ Ἄισματος τῶν ᾀσμάτων λέγεται· «Μέλαινά εἰμι428
30καὶ καλή», καὶ Αἰθίοψιν ἡμεῖς κατ’ ἀρχὰς τὴν ψυχὴν ἐοίκαμεν, εἶτα ἀποσμηχόμεθα, ἵνα λαμπρότεροι γενώ‐ μεθα κατὰ τὸ «τίς αὕτη ἡ ἀναβαίνουσα λελευκανθισμέ‐ νη;» καὶ γινόμεθα ‘λινοῦν λαμπρὸν καὶ καθαρόν‘. Εἶτα καὶ πλεκόμεθα ἐπὶ τὸ περίζωμα τοῦ θεοῦ, ὅταν ἄξιοι
35ὦμεν κολλᾶσθαι τῷ θεῷ. Οὐκ ἀποτίθεται ἡμᾶς ὁ θεός. Ἀπέθετο τὸν πρῶτον λαόν, «πάντα τὸν οἶκον Ἰούδα» καὶ «τὸν οἶκον Ἰσραήλ». Ἐγένετο εἰς τὸ μὴ χρησθῆ‐ ναι ἔτι· οὐκέτι γὰρ αὐτοὺς περιζώννυται. Ἡμᾶς ἀντὶ ἐκείνων περιεζώσατο ὁ θεός· οὐ γὰρ ἀποβαλὼν τὸ περί‐
40ζωμα ἔμεινε γυμνός, ἀλλὰ ἄλλο περίζωμα ἑαυτῷ ὕφανεν. Τοῦτο τὸ περίζωμα ἡ ἐκκλησία ἐστὶν ἡ ἀπὸ τῶν ἐθνῶν· ἥτις ἴστω ὅτι ‘εἰ τῶν προτέρων οὐκ ἐφείσατο ὁ θεός, πόσῳ πλέον οὐδὲ αὐτῆς ἁμαρτανούσης φείσεται‘, ἐὰν μὴ ᾖ ἀξία τῆς ὀσφύος τοῦ θεοῦ· «ὁ δὲ κολλώμενος τῷ κυρίῳ
45ἓν πνεῦμά ἐστιν» ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ, ᾧ ἐστιν ἡ δόξα καὶ
τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἀμήν.430